O'rta-m axsus kasb-hunar ta’limi markazi

EM BRIONNING RIVOJLANISHI
Hamma ko'p hujayrali organizmlar — xoh u o'sim lik bo'lsin, xoh 
hayvon bo'lsin — barcha jonzodlar hujayraning bo'linish qonuniga asosan 
bitta hujayradan o 'sib yetiladi.
Darhaqiqat, hayvonning ham, odamning ham organizmi urg'ochi jinsiy 
hujayra — tuxumning erkak jinsiy hujayrasi — spermatozoid bilan qo'shi-
lishi (otalanishi) natijasida hosil bo'lgan 
yagona hujayradan boshlanadi, onaning 
ham, otaning ham barcha jinsiy sifatlari 
ana shu hujayrada bir xil joylashadi (11,
12-rasmlar).
Odam em brionining rivojlanishini, 
asosan, uch davrga ajratish mumkin.
11-rasm. Urg'ochi jinsiy hujayra.
1
-jin s iy hujayra; 2 - follikula.
12-rasm. Erkak jinsiy hujayra (spermatozoid).

---

1. B o ' l i n i s h . Otalangan tuxum hujayrasi dastlab ikki, keyin to ‘rt, 
sakkiz, o 'n olti hujayraga bo'linib, k o'p hujayrali (tut mevasiga o'xshash) 
shar — blastom er (morula) hosil bo'ladi. Tuxum hujayrasi baravar 
bo'linmaydi, shu sababli blastomerning bir pallasida tuxum sarig'i ko'proq 
tushgan yirikroq 
hujayralar to'planib, o'suvchi yoki vegetativ qutbni, 
ikkinchi pallasida esa maydaroq 
hujayralar to'planib, animal 
qutbni 
vujudga keltiradi. So'ngra blastomerlar o'zi ajratgan suyuqliklami o'rta- 
ga (markazga) to'plashi natijasida chetga surila borib, bir qavatli pufak 
hosil qiladi. Blastulaning markazida hosil bo'lgan bo'shliq tananing bir­
lamchi bo'shlig 'i — blastosel deb ataladi.
2. G a s t r u l a t s i y a — keyinchalik blastula devorining m a’lum qis- 
midagi hujayralar z o 'r berib ko'payishi natijasida shu qism asta-sekin 
bo'shliqqa qarab qayriladi. O 'sish davrida blastula devorining ichga tomon 
botayotgan qismi blastulaning ikkinchi devoriga tobora yaqinlasha boradi, 
bo'shliq esa puchayib yo'qoladi. Shunday qilib, embrionning qo'sh qavatli 
tovoq shaklli gastrula davri boshlanadi.
Gastrula davrida embrionda yangi bo'shliq — birlamchi ichak bo'shlig'i 
vujudga keladi va u tashqariga ochiladi, uning boshlang'ich qismiga og'iz 
deyiladi. Shu paytda embrion bir oz cho'zilib, tuxum (silindr) shaklidagi 
gastrula hosil bo'ladi.
Gastrulaning (ikki qavat bo'ladi) tashqi qavati embrionning ektoder- 
ma (tashqi) qavati, ichki qavati esa endoderma qavati deb ataladi (13-
rasm). Ektodermadan 
e m b rio n n in g nerv 
plastinkasi ham rivoj- 
lanadi. Nerv plastin­
kasi embrion orqa to- 
monining o'rtasidan 
u z u n a sig a a jra lib , 
nerv kurtagini hosil 
qiladi. Bu paytda ek- 
toderma nerv plastin- 
kasining ikki chekka- 
sidan uzun burma hosil qilib, ko'tarila boradi va ulanadi. Natijada nerv 
plastinkasi ektodermaning ostida qoladi.
Taraqqiy otning keyingi davrida nerv plastinkalarining chetlari birlashib, 
nerv naychasiga aylanadi, nerv naychasining devori hisobidan orqa miya 
moddasi, naycha kanali hisobidan esa orqa miyaning markaziy kanali vu­
judga keladi. Ektodermaning qolgan qismidan teri epiteliysi paydo bo'ladi.
Bu vaqtda embrionning ichki qavati birlamchi ichak bo'shlig'ining 
devorini tashkil etadi va bir qancha qismdan iborat bo'ladi, ichki qavatining 
qorin tomondagi ko'p qismini ichki varaq — endoderma, nerv plastinka- 
sining ostki qismida joylashgan hujayralar tizmasini esa orqa tor kurtak