Orolbo‘yi haqida qisqasini aytganda — Umid bor!

Ekspeditsiyani boshqarish qiyinmi?
Ekspeditsiyalarda men doimo yolg‘iz ayol edim, aytish lozimki, ekspeditsiya qaysidir ma’noda bir oiladir. Agar u oila, do‘stlik, jamoa bo‘lmasa ishlash juda ham qiyin. Barcha bir-biriga yordam berar, qo‘llab-quvvatlardi, shuning uchun ham jamoani boshqarish menga unchalik qiyin bo‘lmadi.

Oxirgi ekspeditsiyalar BMTTDning madadi bilan amalga oshirildi. Ish juda ham yaxshi tashkil etilgandi va monitoringni o‘tkazishimiz yengil bo‘ldi. Mutaxassislarimizdan tashqari biz bilan oldinlari ekspeditsiyalarda ishlamagan ekspertlar ham jalb etildi. Biz deyarli besh ming kilometr masofani bosib o‘tishga va yo‘nalishimizdagi ikki mingdan ortiq nuqtani ta’riflashga muvaffaq bo‘ldik.

BMT Bosh Assambleyasining 75- sessiyasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Orolbo‘yi hududini ekologik innovatsiyalar va texnologiyalar zonasi deb e’lon qilishni taklif etdi. Tashabbus global miqyosda qo‘llab-quvvatlandi va joriy yilning may oyida BMT Bosh Assambleyasida bir ovozdan tegishli rezolyutsiyani ma’qulladilar. Shu bilan birga, qo‘yilgan vazifalarni amalga oshirish uchun ekologik falokat hududining hozirgi ahvoli, u yerda yuz berayotgan o‘zgarishlar haqida to‘liq tasavvurga ega bo‘lish kerak. Shu munosabat bilan, BMTTD BMTning O‘zbekistondagi Orolbo‘yi hududi uchun inson xavfsizligi bo‘yicha Ko‘psheriklik trast fondi moliyalashtirayotgan YUNESKO bilan birgalikdagi «Barqaror qishloq hududlari rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash orqali Orolbo‘yi mintaqasida inson xavfsizligining dolzarb muammolarini hal qilish» Qo‘shma dasturi doirasida 2019 yilning kuzida va 2020 yilning bahorida Markaziy Osiyoning davlatlararo muvofiqlashtiruvchi suv xo‘jaligi komissiyasi Ilmiy-axborot markazining ikkita ekspeditsiyasini qo‘lladi. Qurigan dengiz tubi holatini monitoring qilish uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Xalqaro innovatsion markaz vakillari hamda ekologiya, tuproqshunoslik, gidrogeologiya, dendrologiya, botanika sohasidagi va GIS mutaxassislari jalb etildi. Tadqiq qilingan hudud Chinkdan Akpetkaning orol tizimigacha va suv kesmasidan to dengizning tarixiy belgisigacha bo‘lgan 1,2 million gektarni qamrab oldi.

Ekspeditsiyani tashkil qilish uzun jarayon, barcha narsani obdon o‘ylab chiqish lozim. Chunki hudud katta, shuning uchun bir necha to‘xtash joylarini o‘rnatishga majbur bo‘ldik. Mo‘ynoq qismida bizda ularning to‘rtta yoki beshtasi bor edi. Oziq-ovqat masalasini o‘zimiz hal qilardik, ammo bu gal 14 nafardan iborat bo‘lgan katta guruh edik va o‘zimiz bilan oshpazni olib ketishga to‘g‘ri keldi. Har kuni erta bilan biz mashinalarga o‘tirardik, oldindan rejalashtirilgan yo‘nalishda ketardik. Aytgancha, yo‘nalishlarni belgilashda kosmik fotosuratlardan foydalaniladi. Ular qayta ishlanadi, nazorat qilinmaydigan tavsiflash o‘tkaziladi va yuza bo‘yicha yo‘nalishlar shunday tanlanadiki, ular tuproq osti suvlari darajasini, o‘tqazilgan daraxtlar, ya’ni o‘rganishimiz uchun qiziqarli bo‘lgan barcha obyektlar va hududlarni qamrab olishi lozim bo‘ladi.

Mana shunda eng qiziqarlisi boshlandi. Har birimiz atrofimizdagi hududni, o‘simliklar, landshaft, tuproq qoplamalari o‘zgarishini diqqat bilan o‘rgandik. Biron bir qiziqarli narsa ko‘rib qolsak, mashinalarimiz to‘xtardi va birinchi bo‘lib maydonni tadqiq qilish uchun GISchilar chiqishardi. Ularning vazifasi nuqtani, koordinatalarni aniqlash, to‘rt tomonni suratga olish va men yirmochni qayta ishlashimni kutishdan iborat edi. Odatda yirmoch 2,5 metr chuqurlikda bo‘lardi, lekin bizning holatda bunday chuqurlikda yerosti suvlari o‘tardi, shuning uchun bizning yirmoch, odatda, 1,5−1,8 metr chuqurlikda bo‘lardi. Pichoq bilan qurollangach, o‘rnatilgan yirmochdagi zinapoyalardan pastga tushardim va tushayotgan chog‘imda tuproqning genetik gorizontlarini ajratib o‘tardim. Zarar yetkazmasdan va boshqalari bilan aralashtirib yubormaslik uchun tubdan namunalar olardim. Ikkita ekspeditsiyada bunday yirmochlar 56ta edi. Buning uchun ko‘p vaqt ketardi. Bu orada ekspeditsiyaning boshqa ishtirokchilari (geobotaniklar, gidrogeologlar, dendrologlar) tadqiqot uchun o‘z uskunalarini ro‘yxatdan o‘tkazdilar. Boshqa nuqtalarni biz boshqa mutaxassislar bilan o‘rgandik, men faqat yuzaning tashqi ko‘rinishini belgilardim. Har bir yo‘nalishni u nuqtadan bu nuqtagacha batafsil tavsiflardik. Kechki payt bu axborot yig‘ilar va bitta umumiy jadvalda qayd etilardi.

Hudud katta — ikkita ekspeditsiya mobaynida 1200 kilometr yo‘l bosib o‘tildi, umumiy bosib o‘tilgan yo‘l besh ming kilometrga yaqinni tashkil etdi. Ammo judayam qiziqarli edi. Masalan, dendrologlarni o‘simliklar holatiga nazar solish, saksovul qanchalik yaxshi o‘sayotgani qiziqtirar edi. Biz saksovul kasalligini, ba’zi joylarda chigirtka va boshqalarni sezib qoldik. Geobotaniklar dorivor o‘simliklarni topishdi. Har bir mutaxassis o‘z ixtisosi bo‘yicha qandaydir muhim narsalarni aniqlardi, keyinchalik bularning barchasi bir joyga to‘planar va biz bu yerdagi bor narsalarning umumiy tasavvurini olardik.
Kuzgi ekspeditsiya davrida anchagina sovuq edi. Boshqa tomondan, koronavirus bo‘yicha pandemiya tufayli bahorgi ekspeditsiya kechiktirilgan va yozda, iyun oyida o‘tkazilgandi, ya’ni anchagina jazirama edi, ekspeditsiya anchagina qiyinchiliklar bilan o‘tdi. Barhanlar juda ham ko‘p, qum juda ham ko‘p. Shunga qaramasdan ishlarimiz natijasi ko‘ngildagidek bo‘ldi.

Galina Stulina qayd etganidek, 2005 yildan to 2011 yilgacha Markaziy Osiyoning davlatlararo muvofiqlashtiruvchi suv xo‘jaligi komissiyasining Ilmiy-axborot markazi xalqaro tashkilotlar bilan birgalikda majmuaviy ekspeditsiyalar o‘tkazdi, shu jumladan, kosmik fotosuratlar tadqiqotlaridan foydalangan holda tuproq, gidrogeologik va geobotanik tadqiqotlar olib borildi. Bu galgi ekspeditsiyalar o‘sha vaqtdagi sun’iy yo‘ldosh suratlarini qayta tahlil qilish usullarini aniqlash, GISning mavzuli hududiy haritalarini tayyorlash, oxirgi 10 yil mobaynida landshaftlar tasnifi va xatar hududlaridagi o‘zgarishlarni taqqoslash imkonini berdi. Olingan ma’lumotlar qurigan tubdagi tabiiy landshaftlarni shakllanishi bo‘yicha jarayonlarni o‘rganishdek noyob imkoniyatni olimlarga taqdim etadi. Batafsil axborot va ekspeditsiyalar ishi bo‘yicha xulosalar 2021 yilda rus va ingliz tillarida chop etilgan «2019−2020 yillarda qurigan dengiz tubi monitoringi» nomli kitobda keltirilgan.
Biroq biz hali 1,5 million gektarni qamrab ololmadik. Hozirgi vazifamiz — mablag‘ topish, ishni yakunlash. Shu bilan birga, geoaxborot tizimini yaratishni rejalashtirmoqdamiz. Biz, shuningdek, o‘rmonchilar bilan keng ishlamoqdamiz, olingan natijalarni birgalikda qo‘llash imkoniyatlarini muhokama qilmoqdamiz, chunki dengizning qurigan tubidagi eng muhim ish — bu ko‘chatlarni ekish. O‘rmon xo‘jaliklari vakillari qayerda ko‘chat ekishni belgilashadi, biz esa hudud haqidagi axborotni taqdim etamiz.

Dengizning qurigan tubining geoaxborot tizimi Orolbo‘yida ekologik innovatsiyalar va texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha barcha kelgusi ishlarning ishonchli asosi bo‘ladi hamda o‘rmon xo‘jaliklari vakillari uchun har doim kerak bo‘ladigan vositaga aylanadi.
2020 yilda BMTTD Orol dengizining qurigan tubidagi 150 gektar hududda ko‘chatlar o‘tqazish va 49 gektar maydonda ko‘chatlarni yetishtirish bo‘yicha pitomniklarni yaratish uchun Qoraqalpog‘istondagi Taxtako‘pir davlat o‘rmon xo‘jaligining texnik va institutsional salohiyatini mustahkamlashga ko‘mak ko‘rsatdi. Dengiz tubini ko‘kalamzorlashtirish bo‘yicha sa’y-harakatlar mahalliy yerlar mustahkamligini yaxshilaydi va ularning iqlim o‘zgarishiga chidamliligini oshiradi.