O‟rmonov N. T., Ismailov A. R

 
8.5. Korporativ boshqaruvda investitsion loyihalarda risklarni 
baholashning matematik usullari. 
Loyihaning tahlilchisi quyidagi imkoniyatlardan birini amalga oshirishga 

---

162 
majbur bo‗ladi: 

noaniqligi natijaning buzilishiga eng ko‗p ta‘sir qilgan parametrlarni 
aniqlashtirish; 

javobning 
sezuvchanligini 
kamaytirish 
maqsadida 
boshlang‗ich 
ma‘lumotlarni ishlash uslublarini o‗zgartirish; 

loyiha tavakkalchiliklari tahlilining matematik modelini o‗zgartirish; 

loyiha tavakkalchiliklarining miqdoriy tahlilini o‗tkazishdan voz kechish. 
Hozirgi vaqtda matematik modellarning noaniqlikni hisobga oladigan va uni 
bayon qilish usullariga ko‗ra farqlanadigan quyidagi klasslari investitsiya loyihasi 
tavakkalchiliklarini tahlil etish uchun ko‗proq qo‗llaniladi: 
1) stoxastik modellar; 
2) lingvistik modellar; 
3) nostoxastik (uyinli) modellar. 
Loyiha tavakkalchiliklarini tadqiq qilish sohasidagi xorijiy adabiyotlar tahlili 
mavjud uslublarni va ular bilan bog‗liq modellarni quyidagi yo‗nalishlar 
(yondashuvlar) bo‗yicha tasniflashga imkon beradi: 
A. Ehtimollilik taqsimotlarining jalb etilishiga qarab: 
1) ehtimolliliklar taqsimotlarini hisobga olmaydigan uslublar; 
2) ehtimolliliklar taqsimotlarini hisobga oladigan uslublar. 
B. o‗zgaruvchan ko‗rsatkichning har bir alohida mohiyatini amalga oshirish 
ehtimolligini hisobga olish va ehtimolliliklar taqsimotlarini hisobga oladigan 
tahlilning butun jarayonining o‗tkazilishiga qarab: 
1) ehtimollilik uslublari; 
2) tanlash uslublari. 
V. qurilgan model bo‗yicha natijalovchi ko‗rsatkichlarni topish usullariga 
qarab: 
1) tahlilchilik uslubi; 
2) imitatsion uslub. 
Har bir stoxastik kattalik uchun uning faqat bir mohiyati olinishi A 
yondashuvining belgisi hisoblanadi; tavakkalchilikni ekzogen o‗zgaruvchi bilan bu 

---

163 
tarzdagi «quyiltirish»dan maqsad – aniqlik vaziyatida hech qanday o‗zgarishlarsiz 
tahlil etish uchun ishlab chiqilgan uslublarni qo‗llanish imkoniyatiga ega 
bo‗lishdir. 
B yondashuvi uchun tuzilgan model buyicha hisob-kitoblarning natijasi 
natijalovchi o‗zgaruvchining alohida mohiyati emas, balki ehtimolliklarning 
taqsimotidan tashkil topadi. 
Ehtimollilik uslublari modelning qurilishi va u bo‗yicha hisob-kitoblar 
ehtimollar nazariyasi tamoyillariga muvofiq amalga oshiriladi, deb faraz qiladi, 
tanlash uslublarida esa bularning hammasi tanlashlar bo‗yicha hisob-kitoblar yo‗li 
bilan bajariladi. 
Echimlarni qabul qilishni modellashtirish uslublarining qo‗llanilishi B 
yondashuvining o‗ziga xos belgisidir. Bu yo‗lda maqsadli, optimallashtirilgan va 
bir tizimli yondashuvlar ajratib ko‗rsatiladi. 
Maqsadli yondashuvga modelni konstruksiyalashda maqsadlarning aniq 
berilishi xosdir. Maqsadga oid ko‗rsatkichlarning har qanday o‗zgarishi modelning 
o‗zining rekonstruksiyasiga olib boradi va yangi hisob-kitoblarni talab qiladiki, bu 
qo‗shimcha xarajatlar bilan bog‗liqdir. Ushbu yondashuvdan shunga o‗xshagan 
aniq berilgan maqsadli vaziyatlarda doimiy tarzda qarorlarni qabul qilish zarur 
bo‗lganida foydalanish maqsadga muvofiq bo‗ladi. 
Bir tizimli yondashuv maqsadlarning ifodalangan tizimini emas, balki faqat 
reallikni aks ettirishga qaratilgan modelning qurilishi bilan bog‗liqdir. Bunday 
modelni va unga doir hisob-kitoblarni baholash natijasida harakatlarning optimal 
strategiyasi emas, balki real tizimning o‗zini tutishi bayoni ifodalanadi. So‗ngra 
maqsadlar tizimi tanlanadi va tizimning o‗zini tutishi va qilingan farazlar haqidagi 
prognozli axborotlar yordamida qarorni qabul qilish mumkin bo‗ladi.