O‟rmonov N. T., Ismailov A. R

3.2.
 
Agentlik nazariyasi Boshqaruv nazariyasi
: 
■
agentlik nazariyasi (Agency Theory); 
■
sheriklar nazariyasi (Stakeholder Theory); 
■
boshqaruv nazariyasi (Stewardship Theory); 
■ tashkiliy nazariya (Organization Theory).
Bu nazariyalarning har birini qisqacha tahlil qilib chiqamiz:
1) Agentlik nazariyasida korporativ munosabatlar mexanizmi agentlik 
xarajatlari vositalari orqali ko‗rib chiqilib, direktorlar va Aksiyadorlar o‗tasidagi 
o‗zaro munosabatlar shartnoma munosabatlari sifatida ifodalanadi. Ko‗rib 
chiqiladigan vazifalar tipologiyasi quyidagilarga borib taqaladi: 

---

63 
■ ―manfiy tanlov‖ muammosi (ya‘ni yaxshi menejerni qanday tanlash); 
■ ―opportunistik xulq – atvor‖ muammosi (ya‘ni qanday qilib menejerni 
mulk egasi manfaatlarida ishlashga majbur qilish). 
Agentlik nazariyasi doirasida 1976 yil iqtisodchi olimlar Ensen va Mekling 
tomonidan taklif etilgan model keng tarqalgan bo‗lib, unga ko‗ra agentlik 
munosabatlari bu — unga muvofiq boshliq qo‗l ostidagi xodimni boshliq 
manfaatlarida harakatlarni amalga oshirish uchun yollaydigan va qaror qabul qilish 
huquqlarining bir qismini qo‗l ostidagi xodimga berish ko‗zda tutiladigan 
shartnomadir. Bundan tashqari, agentlik munosabatlari quyidagilardan iborat 
bo‗lgan agentlik xarajatlariga olib keladi: 
■
mulk egasi va menejer o‗rtasida muloqot o‗rnatish xarajatlari; 
■
mulk egasining menejerni nazorat qilish xarajatlari; 
■
menejerning o‗zini - o‗zi cheklash xarajatlari; 
■
qoldiq yo‗qotishlar. 
Model quyidagi asosiy taxminlarga yo‗l qo‗yadi: 
■
barcha tashqi Aksiyalar ovoz berish huquqiga ega emas; 
■
tashqi mulk egalari faqat pul oqimlari yoki boylikning o‗sishi orqali 
mulkdan foyda oladi (ya‘ni sof foyda olmaydi); 
■
menejerning ish haqi qat‘iy belgilab qo‗yilgan bo‗ladi; 
■
modelning dinamik jihatlari tahlildan chiqarib tashlanadi. 
Qo‗shimcha taxminlar (keyinchalik susaytiriladi): 
■
firma hajmi qat‘iy belgilanadi; 
■
monitoring va o‗zini - o‗zi cheklash uchun imkoniyat yo‗q; 
■ qarz olish uchun imkoniyat yo‗q; 
■ risk va diversifikatsiya zarurati e‘tiborga olinmaydi. 
Natijada quyidagi xulosalar kelib chiqadi: 
■
agar menejer firma kapitalining 100% egasi bo‗lsa, u eng yuqori xarajatlar 
va eng yuqori foyda tengligidan kelib chiqib (―jamoat uchun eng qulay variant‖), 
qo‗llanadigan harakatlar optimal hajmini tanlaydi; 

---

64 
■
agar menejer firmaning to‗laqonli egasi hisoblanmasa, qo‗llanadigan 
harakatlar darajasi jamoat uchun eng qulay variantdan past bo‗ladi va firmaning 
qimmati pasayib ketadi; 
■
mulk egasi tomonidan nazorat qilish imkoniyati firma qiymatini oshiradi 
va nazorat bo‗lmagan vaziyatga nisbatan xususiy foyda iste‘molini kamaytirishga 
imkon beradi. 
Agentlik nazariyasida boshqa modellar ham foydalaniladi. Masalan, kapital 
strukturasi modellari. Ulardan birining asosida yotadigan Modilyani - Miller 
teoremasiga ko‗ra, qarz va mulk o‗rtasida tanlov firmaning qiymatiga ta‘sir 
etmaydi. Bu fikr faqat moliya bozorlari mukammal bo‗lgan hollarda to‗g‗ri 
bo‗ladi. Biroq, Ensen va Meklingga ko‗ra, qarz agentlik xarajatlari bilan ham 
bog‗liq bo‗ladi. Menejer riskliroq investitsiyalarni amalga oshirib, riskni 
kreditorlarga o‗tkazadi: 
■
loyiha muvaffaqiyatli amalga oshirilgan hollarda menejer daromadning 
ko‗proq qismini oladi, chunki qarz bo‗yicha to‗lovlar qat‘iy belgilab qo‗yilgan 
bo‗ladi; 
■
biroq muvaffaqiyatsizlik hollarida kreditorlar asosiy yo‗qotishlarga duch 
keladi, chunki defolt holatida menejerning javobgarligi uning kapitaldagi ishtiroki 
bilan cheklanadi. 
Qarzning agentlik xarajatlari quyidagilarni qamrab oladi: 
■
qarz shartnomasi yozish xarajatlari; 
■
menejerning yuqori riskli investitsiyalardan yo‗qotishlari; 
■
monitoring va o‗zini - o‗zi cheklash xarajatlari; 
■
bankrot va qayta tashkil qilish xarajatlari. Bu xarajatlar qarzning o‗sishi 
bilan o‗sib boradi, shu tariqa, kompaniya kapitali strukturasida qarz ulushi 
qanchalik yuqori bo‗lsa, kompaniya uchun qarz qiymati shunchalik baland bo‗ladi. 
Korporativ boshqaruvning nazariy manbalari quyidagilar hisoblanadi: 
■
agentlik nazariyasi (Agency Theory); 
■
sheriklar nazariyasi (Stakeholder Theory); 
■
boshqaruv nazariyasi (Stewardship Theory); 

---

65 
■ tashkiliy nazariya (Organization Theory).
Bu nazariyalarning har birini qisqacha tahlil qilib chiqamiz:
1) Agentlik nazariyasida korporativ munosabatlar mexanizmi agentlik 
xarajatlari vositalari orqali ko‗rib chiqilib, direktorlar va Aksiyadorlar o‗tasidagi 
o‗zaro munosabatlar shartnoma munosabatlari sifatida ifodalanadi. Ko‗rib 
chiqiladigan vazifalar tipologiyasi quyidagilarga borib taqaladi: 
■ ―manfiy tanlov‖ muammosi (ya‘ni yaxshi menejerni qanday tanlash); 
■ ―opportunistik xulq – atvor‖ muammosi (ya‘ni qanday qilib menejerni 
mulk egasi manfaatlarida ishlashga majbur qilish). 
Agentlik nazariyasi doirasida 1976 yil iqtisodchi olimlar Ensen va Mekling 
tomonidan taklif etilgan model keng tarqalgan bo‗lib, unga ko‗ra agentlik 
munosabatlari bu — unga muvofiq boshliq qo‗l ostidagi xodimni boshliq 
manfaatlarida harakatlarni amalga oshirish uchun yollaydigan va qaror qabul qilish 
huquqlarining bir qismini qo‗l ostidagi xodimga berish ko‗zda tutiladigan 
shartnomadir. Bundan tashqari, agentlik munosabatlari quyidagilardan iborat 
bo‗lgan agentlik xarajatlariga olib keladi: 
■
mulk egasi va menejer o‗rtasida muloqot o‗rnatish xarajatlari; 
■
mulk egasining menejerni nazorat qilish xarajatlari; 
■
menejerning o‗zini - o‗zi cheklash xarajatlari; 
■
qoldiq yo‗qotishlar. 
Model quyidagi asosiy taxminlarga yo‗l qo‗yadi: 
■
barcha tashqi Aksiyalar ovoz berish huquqiga ega emas; 
■
tashqi mulk egalari faqat pul oqimlari yoki boylikning o‗sishi orqali 
mulkdan foyda oladi (ya‘ni sof foyda olmaydi); 
■
menejerning ish haqi qat‘iy belgilab qo‗yilgan bo‗ladi; 
■
modelning dinamik jihatlari tahlildan chiqarib tashlanadi. 
Qo‗shimcha taxminlar (keyinchalik susaytiriladi): 
■
firma hajmi qat‘iy belgilanadi; 
■
monitoring va o‗zini - o‗zi cheklash uchun imkoniyat yo‗q; 
■ qarz olish uchun imkoniyat yo‗q; 

---

66 
■ risk va diversifikatsiya zarurati e‘tiborga olinmaydi. 
Natijada quyidagi xulosalar kelib chiqadi: 
■
agar menejer firma kapitalining 100% egasi bo‗lsa, u eng yuqori xarajatlar 
va eng yuqori foyda tengligidan kelib chiqib (―jamoat uchun eng qulay variant‖), 
qo‗llanadigan harakatlar optimal hajmini tanlaydi; 
■
agar menejer firmaning to‗laqonli egasi hisoblanmasa, qo‗llanadigan 
harakatlar darajasi jamoat uchun eng qulay variantdan past bo‗ladi va firmaning 
qimmati pasayib ketadi; 
■
mulk egasi tomonidan nazorat qilish imkoniyati firma qiymatini 
oshiradi va nazorat bo‗lmagan vaziyatga nisbatan xususiy foyda iste‘molini 
kamaytirishga imkon beradi. 
Agentlik nazariyasida boshqa modellar ham foydalaniladi. Masalan, kapital 
strukturasi modellari. Ulardan birining asosida yotadigan Modilyani - Miller 
teoremasiga ko‗ra, qarz va mulk o‗rtasida tanlov firmaning qiymatiga ta‘sir 
etmaydi. Bu fikr faqat moliya bozorlari mukammal bo‗lgan hollarda to‗g‗ri 
bo‗ladi. Biroq, Ensen va Meklingga ko‗ra, qarz agentlik xarajatlari bilan ham 
bog‗liq bo‗ladi. Menejer riskliroq investitsiyalarni amalga oshirib, riskni 
kreditorlarga o‗tkazadi: 
■
loyiha muvaffaqiyatli amalga oshirilgan hollarda menejer daromadning 
ko‗proq qismini oladi, chunki qarz bo‗yicha to‗lovlar qat‘iy belgilab qo‗yilgan 
bo‗ladi; 
■
biroq muvaffaqiyatsizlik hollarida kreditorlar asosiy yo‗qotishlarga duch 
keladi, chunki defolt holatida menejerning javobgarligi uning kapitaldagi ishtiroki 
bilan cheklanadi. 
Qarzning agentlik xarajatlari quyidagilarni qamrab oladi: 
■
qarz shartnomasi yozish xarajatlari; 
■
menejerning yuqori riskli investitsiyalardan yo‗qotishlari; 
■
monitoring va o‗zini - o‗zi cheklash xarajatlari; 

---

67 
■
bankrot va qayta tashkil qilish xarajatlari. Bu xarajatlar qarzning o‗sishi 
bilan o‗sib boradi, shu tariqa, kompaniya kapitali strukturasida qarz ulushi 
qanchalik yuqori bo‗lsa, kompaniya uchun qarz qiymati shunchalik baland bo‗ladi.