O‟rmonov N. T., Ismailov A. R

 
2.5. Aksiyadorlarni xukuk va manfaatdor tomonlari 
Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (IHTT) tomonidan ishlab 
chiqilgan korporativ boshqaruv qoidalari mazkur boshqaruv tartibining eng muhim 
tomonlarini o‗zida aks ettirgan bo‗lib, unda aksiyadorlarning huquqlarini himoya 
qilish jihatlariga alohida e‘tibor qaratilgan. 
Korporativ boshqaruvning asosiy qoidalarida qayd etilganidek, ushbu 
boshqaruv tuzilmasi aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilishga yo‗naltirilgan 
bo‗lishi kerak. YA‘ni, aksiyadorlik jamiyati kapitaliga o‗z mablag‗ini qo‗shgan 
investorda muayyan darajadagi mulkiy huquq mavjud bo‗ladi. Masalan, u oddiy 
aksiyani sotishi, sotib olishi yoki biror shaxs nomiga o‗tkazishi mumkin. Bundan 
tashqari, oddiy aksiya investorga korporatsiya foydasining bir qismiga egalik qilish 
imkoniyatini beradi va bu borada yuklatiladigan mas‘uliyat uning investitsiyasi 
hajmidan kelib chiqadi. SHuningdek, oddiy aksiya investor uchun aksiyadorlar 
Umumiy yig‗ilishida ishtirok etish va unda ovoz berish yo‗li bilan korporatsiya 
haqida ma‘lumot olish, korporatsiya faoliyatiga ta‘sir o‗tkazish huquqini beradi. 
Aksiyadorlarning korporatsiya faoliyatiga nisbatan ko‗rsatadigan ta‘siriga 
oid huquqlari aksiyadorlik jamiyatlari to‗g‗risidagi qonunda va kompaniyaning 
ichki hujjatlarida belgilangan boshqaruv a‘zolarini saylash, kompaniya ustaviga 
o‗zgartishlarni kiritish, favqulodda xususiyatga ega bitimlarni ma‘qullash kabi 
qator asosiy masalalarni o‗zida jamlaydi. 
Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotining korporativ boshqaruv asosiy 
qoidalarida aks ettirilgan aksiyadorlarning huquqlari bilan bog‗liq jihatlar 
tashkilotga a‘zo mamlakatlar qonunchiligida qayd ettirilgan bo‗lib, ba‘zi hollarda 
auditorlarni saylash va tasdiqlash, boshqaruv a‘zoligiga to‗g‗ridan-to‗g‗ri nomzod 

---

57 
ko‗rsatish, aksiyani garovga qo‗yish, foydani taqsimlashni tasdiqlash kabi 
qo‗shimcha huquqlar ham uchraydi. 
Asosiy qoidalarga ko‗ra, aksiyadorlarning huquqlari va manfaatlari qatoriga 
Umumiy yig‗ilishlarning kuni, vaqti, kun tartibi, shuningdek, ko‗riladigan 
masalalar haqida etarlicha va o‗z vaqtida ma‘lumot olish kabilar ham kiradi. SHu 
bilan birga aksiyadorlarga Umumiy yig‗ilish kun tartibiga masalani taklif etish, 
yig‗ilish chog‗ida savol bilan murojaat qilish uchun imkoniyat yaratib berish kerak 
hisoblanib, bu jarayon ularning huquqlari doirasida amalga oshiriladi. 
Ba‘zi kompaniyalar tomonidan aksiyadorga Umumiy yig‗ilishda ishtirok 
etishda qulaylik yaratish maqsadida taklif va savollarni taqdim etish jarayoni 
soddalashtiriladi yoki savollarni oldindan berish va tegishli javoblarni olish 
bo‗yicha imkoniyatlarni kengaytirishga e‘tibor qaratiladi. Aksiyadorlar 
ishtirokining 
samaradorligini 
oshirishda 
elektron 
kommunikatsiya 
texnologiyalaridan foydalanish ham muhim vosita sifatida ayrim tajribalarda 
kuzatilmoqda. 
Korporativ boshqaruvning asosiy qoidalarida qayd etilganidek, uning 
tuzilmasida aksiyadorlarga teng munosabat huquqi alohida ahamiyatga ega. Uning 
mazmuni mayda va xorijiy aksiyadorlarni ham qo‗shib, barcha aksiyadorlarga teng 
munosabatda bo‗lish hamda ularning barchasi o‗z huquqlari poymol qilingan 
holatda samarali himoya mexanizmidan foydalanish huquqiga egaligidan iborat. 
Zero, investor o‗z kapitalining korporatsiya boshqaruvchisi yoki uning a‘zolari 
yoxud nazorat aksiya paketiga ega bo‗lgan aksiyadorlar tomonidan qonunga xilof 
ravishda ishlatilishi yoki suiiste‘mol qilinishidan himoya qilinishi shart va bu 
muhim omil sanaladi. Bunday munosabat korporativ boshqaruv jarayoni 
ishtirokchisi sanalgan ham mahalliy, ham chet el investorlariga taalluqli bo‗lib, bu 
to‗g‗ridan-to‗g‗ri investitsiyalarni boshqarish bo‗yicha hukumat siyosatiga daxldor 
hisoblanmaydi. E‘tirof etilishicha, haqiqatan ham huquqlari buzilgan taqdirda 
mayda aksiyadorlarning sudga da‘vo bilan murojaat qilish huquqiy mexanizmi 
tizimining qo‗llanilishi ushbu investorlarning ishonchini oshiradi. Ammo bunday 
tizim mazkur masalani sudda ko‗rish ishlari ko‗payib ketishiga sabab bo‗lishining 

---

58 
oldini olish va ayni paytda investorlar huquqlarining poymol qilinmasligi 
maqsadida ko‗pgina davlatlarda mojarolarni hal etishning muqobil turi, ya‘ni 
qimmatli qog‗ozlar bozori faoliyatini tartibga soluvchi organlar yoki boshqa 
tashkilotlar tomonidan uyushtiriladigan ma‘muriy eshituv yoki hakamlik sudidan 
foydalaniladi. 
Aksiyadorlarning Umumiy yig‗ilishlarini o‗tkazish tartibida ham barcha 
aksiyadorlarga bir xil sharoitni yaratish va teng munosabatda bo‗lish talabi asosiy 
qoidalarda o‗z aksini topgan. SHu boisdan Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot 
tashkilotiga a‘zo davlatlarda ko‗pgina kompaniyalar aksiyadorlar bilan muloqot 
kanallarini imkon qadar kengaytirishga harakat qiladilar. Kompaniyalarning 
aksiyadorlar Umumiy yig‗ilishlariga qo‗yiladigan sun‘iy to‗siqlarni bartaraf 
etishga qaratilgan harakatlarini taqdirlash tajribasi ham mavjud. 
Korporativ boshqaruvning aksiyadorlar huquqlari himoyasi bilan bog‗liq 
asosiy qoidalarining yana bir jihatiga ko‗ra, ichki ma‘lumotlardan foydalanishda 
o‗z shaxsiy manfaatini ko‗zlash yoki suiiste‘molchilikka yo‗l qo‗yish umuman 
taqiqlanadi. Bu taqiq IHTTga a‘zo mamlakatlarning qimmatli qog‗ozlar bozori, 
aksiyadorlik jamiyatlari to‗g‗risidagi qonunlarida hamda jinoyat qonunchiligida 
belgilangan. 
Korporativ boshqaruv tizimi qonunchilikda ko‗zda tutilganidek, manfaatdor 
shaxslarning huquqlarini tan olishi va korxonaning moliyaviy barqarorligini 
ta‘minlash, boylik va ish o‗rinlarini yaratishda korporatsiya bilan manfaatdor 
shaxslar o‗rtasidagi faol hamkorlikni taqdirlashi lozimligi asosiy qoidalarning 
muhim qismi sifatida ifodalangan. Binobarin, korporativ boshqaruvning muhim 
jihatlaridan biri firma yoki kompaniyaga tashqi kapital oqimini ta‘minlashdan 
iboratdir. SHuningdek, bunday boshqaruv firma yoki kompaniyaga samarali 
investitsiyani kirituvchi turli manfaatdor shaxslarni jalb etishni ko‗zda tutishi 
kerak. SHu boisdan korporatsiyalarning raqobatbardosh va foyda bilan faoliyat 
yuritishida manfaatdor shaxslarning ulushi o‗ziga xos ekanligini to‗g‗ri anglash 
zarurligi e‘tirof etiladi korporativ boshqaruvning asosiy qoidalarida. 
IHTTga a‘zo davlatlarning barchasida korporativ boshqaruvda manfaatdor 

---

59 
shaxslarning huquqlari mehnat, savdo va shartnomaviy munosabatlar bo‗yicha 
qonunchilikda belgilangan. Huquqlari buzilgan holatlarda esa ular samarali himoya 
mexanizmidan foydalanish imkoniyatlariga ham ega ekanliklari qonunlarda 
ifodalangan. Ba‘zi sohalarda qonun doirasida o‗rnatilmagan bo‗lsada, ko‗pgina 
firma-kompaniyalar 
tomonidan 
manfaatdor 
shaxslar 
huquqlari 
bo‗yicha 
qo‗shimcha majburiyatlarni olish jarayoni kuzatiladi. CHunki, kompaniya yoki 
firmaning obro‗si va faoliyat natijalari manfaatdor shaxslarni himoya qilish 
darajasi ko‗lamdorligini talab etadi. Albatta, manfaatdor shaxslarning korporativ 
boshqaruvdagi ishtirokidan kelib chiqib, ularni zarur axborotlar bilan ta‘minlash 
ham qonunchilikda va amaliyotda o‗z o‗rnini topgan.