O‟rmonov N. T., Ismailov A. R

 
kompensatsiya sxemalari va ko‗rinib turmaydigan stimullar. 
2) SHeriklar nazariyasi
 
korporatsiyani uning oddiy elementlari – 
aksiyadorlar, xodimlar, iste‘molchilar, mahalliy hamjamiyat, soliq to‗lovchilar va 
boshqalarning oddiy yig‗indisiga teng bo‗lmagan katta tizim sifatida ifodalaydi. 
YA‘ni ―mulk egasi – menejer‖ nizosini kengayishi ro‗y beradi va bu nazariyaning 
mohiyati kompaniya rahbariyatining barcha manfaatdor tomonlar nazorati ostida 
bo‗lishi shartligidan iborat. Bunda korporatsiya faoliyatidagi barcha sheriklar 
o‗zlarining maqsadlarini ko‗zlaydi: 
■
menejerlar – individual maqsadlar, masalan, mehnatga to‗lanadigan haqni 
maksimal qilish, ularning professional malakasi ko‗rsatkichi sifatida kompaniya 
aktivlarini oshirish, xodimlar shtatining o‗sishi va boshqalar; 
■
xodimlar individual maqsad sifatida mehnatga to‗lanadigan haqni 
maksimal qilishni ko‗zlaydi; 
■
iste‘molchilar ayirboshlashdan olinadigan foydaning maksimal bo‗lishini 
maqsad qilib qo‗ygan; 
■ tijorat hamkorlari korporatsiya bilan shartnomalarni amalga oshirishdan 
operatsion foydani maksimallashtirishga harakat qiladi; 
■
 
moliyaviy vositachilar va moliyaviy resurslar ta‘minotchilari individual 
maqsadlar sifatida aylanmaning o‗sishi, kredit imkoniyatlari va boshqalar uchun 
korporatsiyaning moliyaviy vositalariga ega bo‗lish imkoniyatlarini olishni 
ko‗zlaydi; 
■ obligatsiyalar egalari obligatsiyalarga foiz to‗lovlari va obligatsiyalar kurs 
qiymatining maksimal bo‗lishini maqsad qilib qo‗ygan; 
■
davlat tartibga solish organlari korporatsiyadan olinadigan soliq 
yig‗imlarini oshirishga intiladi; 

---

54 
■
mahalliy hamjamiyatlar korporatsiya resurslari yordamida, biznesning 
ijtimoiy javobgarlik dasturlaridan foydalanish yordamida ijtimoiy vazifalarni hal 
qilishga intiladi; 
3) Boshqaruv nazariyasining mohiyati shundaki, yollanma menejmentli 
korporatsiya ustidan hokimlik aksiyadorlar tomonidan tayinlanadigan va ularga 
hisobot beradigan direktorlar vositasida amalga oshirilishi mumkin. 
4) Korporativ munosabatlarni tashkil qilishning umumiy tamoyillaridan 
tashqari, har bir korporativ birlashmada korporatsiyaning tashkiliy tarkibi, xarid 
qilingan mulk xususiyati va boshqalar bilan asoslanadigan ma‘lum bir o‗ziga 
xosliklar vujudga kelishi mumkin. Korporativ birlashmalarning eng keng tarqalgan 
shakllarini ko‗rib chiqamiz. 
Assotsiatsiya.
Birlashmaga a‘zo bo‗lib kirganlarning mustaqilligini saqlab 
qolgan holda birgalikda hamkorlik qilish maqsadida jismoniy va (yoki) yuridik 
shaxslarning ko‗ngilli birlashuvi. 
Konsorsium
. Korporatsiyalar, banklar va boshqa tashkilotlarning umumiy 
kelishuv asosida kapital sig‗imi katta bo‗lgan loyihani amalga oshirish yoki 
birgalikda zayom joylashtirish uchun (buyurtmachilar oldida birgalikda javobgar 
bo‗ladi) vaqtinchalik birlashuvi. 
Konsern.
Manfaatlar umumiyligi, shartnomalar, kapital, qo‗shma faoliyatda 
ishtirok etish bilan bog‗liq korxonalar yirik birlashuvi (ko‗pincha bunday guruh bu 
korporatsiyalar aksiyalariga egalik qiluvchi xolding atrofida birlashadi). 
Sindikat.
Bir xil mahsulot chiqaruvchi korxonalarning maxsulotni umumiy 
savdo tarmog‗i orqali jamoaviy sotishni tashkil qilish maqsadida birlashuvi. 
Moliya sanoat guruhlari
(MSG). Belgilangan tartibda mos keluvchi 
idoralarda ro‗yxatga olingan yuridik jihatdan mustaqil, moddiy resurslari va 
kapitallarini umumiy iqtisodiy maqsadga erishish uchun birlashtirgan korxonalar, 
moliyaviy va investitsiya institutlari guruhi. MSGda markaziy (bosh) korporatsiya 
ixtisoslashgan tashkilot – ―boshqaruvchi kompaniya‖ ham, guruhga kiruvchi ishlab 
chiqarish korxonasi yoki birlashma, bank, moliya yoki sug‗urta kompaniyasi ham 
bo‗lishi mumkin. 

---

55 
Xolding
. Aksiyalar nazorat paketiga ega, ularning operatsiyalari ustidan 
nazoratni amalga oshirish maqsadida boshqa kompaniya va korxonalar faoliyatini 
boshqaradigan yoki nazorat qiladigan aksiyadorlik kompaniyasi. Xolding 
kompaniyasi o‗zining ishlab chiqarish salohiyatiga ega bo‗lmasligi va ishlab 
chiqarish faoliyati bilan shug‗ullanmasligi mumkin.