|
2.3. Korporativ boshqaruvning rivojlanishidagi asosiy nazariyalar.
Korporativ boshqaruvning nazariy manbalari quyidagilar hisoblanadi:
■
agentlik nazariyasi (Agency Theory);
■
sheriklar nazariyasi (Stakeholder Theory);
■
boshqaruv nazariyasi (Stewardship Theory);
■ tashkiliy nazariya (Organization Theory).
Bu nazariyalarning har birini qisqacha tahlil qilib chiqamiz:
1) Agentlik nazariyasida korporativ munosabatlar mexanizmi agentlik
xarajatlari vositalari orqali ko‗rib chiqilib, direktorlar va aksiyadorlar o‗tasidagi
o‗zaro munosabatlar shartnoma munosabatlari sifatida ifodalanadi. Ko‗rib
chiqiladigan vazifalar tipologiyasi quyidagilarga borib taqaladi:
■ ―manfiy tanlov‖ muammosi (ya‘ni yaxshi menejerni qanday tanlash);
■ ―opportunistik xulq – atvor‖ muammosi (ya‘ni qanday qilib menejerni
mulk egasi manfaatlarida ishlashga majbur qilish).
Agentlik nazariyasi doirasida 1976 yil iqtisodchi olimlar Yensen va Mekling
tomonidan taklif etilgan model keng tarqalgan bo‗lib, unga ko‗ra agentlik
munosabatlari bu — unga muvofiq boshliq qo‗l ostidagi xodimni boshliq
manfaatlarida harakatlarni amalga oshirish uchun yollaydigan va qaror qabul qilish
huquqlarining bir qismini qo‗l ostidagi xodimga berish ko‗zda tutiladigan
shartnomadir. Bundan tashqari, agentlik munosabatlari quyidagilardan iborat
bo‗lgan agentlik xarajatlariga olib keladi:
■
mulk egasi va menejer o‗rtasida muloqot o‗rnatish xarajatlari;
■
mulk egasining menejerni nazorat qilish xarajatlari;
■
menejerning o‗zini - o‗zi cheklash xarajatlari;
■
qoldiq yo‗qotishlar.
Model quyidagi asosiy taxminlarga yo‗l qo‗yadi:
■
barcha tashqi aksiyalar ovoz berish huquqiga ega emas;
51
■
tashqi mulk egalari faqat pul oqimlari yoki boylikning o‗sishi orqali
mulkdan foyda oladi (ya‘ni sof foyda olmaydi);
■
menejerning ish haqi qat‘iy belgilab qo‗yilgan bo‗ladi;
■
modelning dinamik jihatlari tahlildan chiqarib tashlanadi.
Qo‗shimcha taxminlar (keyinchalik susaytiriladi):
■
firma hajmi qat‘iy belgilanadi;
■
monitoring va o‗zini - o‗zi cheklash uchun imkoniyat yo‗q;
■ qarz olish uchun imkoniyat yo‗q;
■ risk va diversifikatsiya zarurati e‘tiborga olinmaydi.
Natijada quyidagi xulosalar kelib chiqadi:
■
agar menejer firma kapitalining 100% egasi bo‗lsa, u eng yuqori xarajatlar
va eng yuqori foyda tengligidan kelib chiqib (―jamoat uchun eng qulay variant‖),
qo‗llanadigan harakatlar optimal hajmini tanlaydi;
■
agar menejer firmaning to‗laqonli egasi hisoblanmasa, qo‗llanadigan
harakatlar darajasi jamoat uchun eng qulay variantdan past bo‗ladi va firmaning
qimmati pasayib ketadi;
■
mulk egasi tomonidan nazorat qilish imkoniyati firma qiymatini oshiradi
va nazorat bo‗lmagan vaziyatga nisbatan xususiy foyda iste‘molini kamaytirishga
imkon beradi.
Agentlik nazariyasida boshqa modellar ham foydalaniladi. Masalan, kapital
strukturasi modellari. Ulardan birining asosida yotadigan Modilyani - Miller
teoremasiga ko‗ra, qarz va mulk o‗rtasida tanlov firmaning qiymatiga ta‘sir
etmaydi. Bu fikr faqat moliya bozorlari mukammal bo‗lgan hollarda to‗g‗ri
bo‗ladi. Biroq, Yensen va Meklingga ko‗ra, qarz agentlik xarajatlari bilan ham
bog‗liq bo‗ladi. Menejer riskliroq investitsiyalarni amalga oshirib, riskni
kreditorlarga o‗tkazadi:
■
loyiha muvaffaqiyatli amalga oshirilgan hollarda menejer daromadning
ko‗proq qismini oladi, chunki qarz bo‗yicha to‗lovlar qat‘iy belgilab qo‗yilgan
bo‗ladi;
52
■
biroq muvaffaqiyatsizlik hollarida kreditorlar asosiy yo‗qotishlarga duch
keladi, chunki defolt holatida menejerning javobgarligi uning kapitaldagi ishtiroki
bilan cheklanadi.
Qarzning agentlik xarajatlari quyidagilarni qamrab oladi:
■
qarz shartnomasi yozish xarajatlari;
■
menejerning yuqori riskli investitsiyalardan yo‗qotishlari;
■
monitoring va o‗zini - o‗zi cheklash xarajatlari;
■
bankrot va qayta tashkil qilish xarajatlari. Bu xarajatlar qarzning o‗sishi
bilan o‗sib boradi, shu tariqa, kompaniya kapitali strukturasida qarz ulushi
qanchalik yuqori bo‗lsa, kompaniya uchun qarz qiymati shunchalik baland bo‗ladi.
Kapital tarkibi bo‗yicha boshqa mashhur nazariyalaridan biri bulgan «soliq
qalqoni» modeli ham mavjud ( bunda soliq qonunchiligi buyicha qarz bo‗yicha
beriladigan foiz soliqqa tortilmaydi), Yensenning erkin pul oqimlari nazariyasi
modeli 2001 yilda ishlab chiqilgan Mayersning «ierarxiya nazariyasi» modeli
hisoblanadi. Mayers bo‗sh pul mablag‗lari mavjudligida kompaniya ichki
moliyalashtirishni tashqi moliyalashtirishdan afzal ko‗radi, chunki ichki
moliyalashtirishda axborot assimmetriyasi muammosi vujudga kelmaydi deb
xulosa chiqaradi. Tashqi moliyalashtirish sifatida kompaniya qarz xarajatlari foyda
miqdoridan oshib ketmagunga qadar qarzga mablag‗ jalb qilishni afzal ko‗radi.
Bunda qimmatli qog‗ozlar chiqarish oxirgi navbatda amalga oshiriladi.
2001 yil agentlik nazariyasi doirasida keng tarqalgan yana bir model taklif
etildi. Bu – Tirolning modeli edi. Ushbu modelda menejerning harakatlari
kuzatilmasligi mumkin deb taxmin qilinadi. Firmaning daromadlari menejerning
harakatlariga bog‗liq bo‗lsada, biroq ehtimoliy o‗lchamga ega emas. SHunday
qilib, firma faoliyati natijalari bo‗yicha menejerning sa‘y - harakatlari darajasini
aniqlash qiyin. Bu modelda ikki turdagi monitoringi ko‗rib chiqiladi. Faol
monitoring shuni anglatadiki, investor ayrim xarajatlarni sarflagan holda,
menejerning xususiy foydalarini pasaytirishi mumkin (Yensen-Mekling modeli
kabi). Passiv monitoring oraliq bosqichda menejer faoliyati haqida aniqroq signal
olishni anglatadi. Bunday signal manbasi sifatida investitsiya tahlilchilari, banklar,
53
reyting agentliklari ishtirok etishlari mumkin. Bunda mulk egasi va menejer
o‗rtasida agentlik nizosini hal qilish usullari quyidagilar hisoblanadi:
■
yirik mulk egalari, institutsional investorlar va kreditorlar, direktorlar
Kengashi tomonidan amalga oshiriladigan monitoring;
■
korporativ nazorat bozori demak, dushmanlarcha bosib olish tahdidi;
■
Do'stlaringiz bilan baham: |
