Orinlagan: bazarbaev sh qabillagan: gabbarov. S

Ekspert sistemalardı jaratıw

• ET larning jaratıw daǵı máseleler hám olardı islepchiqarish

• ET dagi bilimlertarkibi

• Produksion sistemalarda juwmaqniboshqarish

Et larning jaratıw daǵı máseleler hám olardı islep shıǵarıw. 1970- jıllardan baslap ETlar jasalma intellekt salasında bas penenjónelis bolıp qaldı. Jasalma intellektning aldın islep shıǵılǵan usılları : bilimlerdi oyda sawlelendiriw, pikirlab juwmaq shıǵarıw, evristik qıdırıw hám basqalar ETlarda óz hákisin taptı. Tek ETlargina bul kúshli usıllar járdeminde úlken ekonomikalıq múmkinshiliklerdi júzege keltiriwdi.

ETlar hám olardı islep shıǵıw ushın kerek bolatuǵın dizimi mińnen aslam sistemanı óz ishine alǵan programma ónimleri 1987-jılda AQSHda baspa etilgen. Rawajlanǵan mámleketlerde olardı islep shıǵarıw hám qollanıw qılıw menen júzden artıq firmalar gúmira bolıp tabıladı.

Biraq, basıdanoq ETlarning keń tarqalıwı hám islep shıǵarılishini páseytiwtirib, quramalılastırıwshı qıyınshılıqlar júzege kelip shıqtı.

Olar ETlarni islep shıǵıw usıllarınan kelip shıǵadı.

Birinshisi, máseleniń qoyılıwı menen baylanıslı bolǵan qıyınshılıq. Kópshilik firmalar jasalma intellekt usılların tolıq úyrenilmagani halda ETlarni islep shıǵarıw waqtında olardıń múmkinshiligin asırıp kórsetediler. Paydalanıwshı izertlew salasındaǵı kóplegen máselelerdi erkin pikirlab yecha alıwshı sistemanı kóriwdi qáleydi. Bunnan bolsa, ETlarni jaratıw ushın ápiwayı baslanǵısh kórsetpeler: «tasvirlarni qayta islew ETini jaratıw», «bolalardagi teń salmaqlılıq — háreket apparatı keselliklerin emlew ETini jaratıw» sıyaqlılar. Biraq, awal aytıp ótkeni sıyaqlı, másele qoyılıwı qansha ulıwmalastırılsa, evristik qaǵıydalarǵa tıykarlanıp sheshimin tabıw sonshalıq óz kúshin joǵatadı. Sol sebepli, baslanǵısh waqıtlarda, eger islep shıǵıwshında málim bir ilmiy tájriybe bolmasa, onsha qıyın hám ápiwayı algoritmik sheshimi bolmaǵan máselelerdi sheshiwge qaratılǵan ETlarni islep shıǵıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, sol máseleni qolda sheshiw usılları bolıwı da zárúrli rol oynaydı. ETlarni islep

shıǵıwda tek ǵana másele shártining anıqlıgınan tısqarı, «qo'l usılı»dıń bolıwı maqsetke muwapıq, keri jaǵdayda ET ni jaratıw óz mánisin joǵatadı.

Ekinshi hám tiykarǵısı — bul bilimlerdi alıwda júzege keletuǵın qıyınshılıq. Bul qıyınshılıq ekspert insanlar óz bilimlerin ETlarga berip atırǵanında júzege keledi. Sonday eken, Kompyuter sistemasın oqıtıw ushın, bárinen burın bul bilimlerdi málim bir kóriniste sistemalaw -tirib, «Aq qaǵazga» túsiriwkerak.

Kópshilik ekspertler (matematikalıqlar bunnan tısqarı bolıwı múmkin) óz bilimlerin kúndelik turmısda jaqsı qollay alsalar da olardıń bir bólegin tahrir etip, sistemalasqan kóriniske keltiriwge qiynaladilar. Anıqlanıwınsha, bilimlerdi bul jaǵdayǵa keltiriw ushın yurist yamasa mediklarga salıstırǵanda matematikalıq yamasa programmalastırıwtiruvchilarda kóbirek ushraytuǵın oylawdıń sistematik usılı júdá járdem beredi. Bunnan tısqarı, bir tárepden matematikalıq pikirlew tarawı hám bilimlerdi oyda sawlelendiriw usılları, basqa tárepden bolsa EHM múmkinshilikleri, programmalastırıw -tirish sistema hám tilin jetilisken biliw talap etiledi.

Sonday etip, ekspert hám ekspert (Kompyuter ) sistemaları arasında «dallol» wazıypasın otawshı qánigeler iskerlik aparıwadı. Olar bilimler injenerleri (knowledge engineerik) dep, hádiysediń ózi bolsa bilimler injeneriyasi dep atala baslandı. Rawajlanǵan mámleketlerde «bilimlar injeneri» qánigeligi kóplegen joqarı oqıw orınlarında kiritilgen bolıp, bizde bolsa sistema -lashgan programmalastırıw qánigeligi sheńberinde uyreniledi. Kóplegen jaǵdaylarda ekspert hám bilimler injeneri wazıypasın bir adam atqara almaydı. Tájiriybelerdiń kórsetiwishe, baslanǵısh bilimlerdi iyelew ushın úsh qıylı qánigelikler: ekspert, bilimler injeneri hám ET ni óndiriwshiniń ulıwma háreketi kerek.

Taǵı bir mashqala — bul ETlarni jaratıw ushın júdá kóp miynet bilimler bazasın basqarıw quralları, pikirlab juwmaq shıǵarıw, paydalanıwshı menen dialoglı baylanısıw hám basqalar talap etiliwinde bolıp tabıladı. Programma kólemi kútá úlkenligi hám programmalastırıw usılı túrli-tumanlıǵı sebepli, birinshi basqıshda sistemanıń ápiwayı murak- kablashtirilmagan baslanǵısh variantın jaratıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Bunda paydalanıwshı ushın ET ni joybarlastırılǵan múmkinshiliklerin ulıwma haldabo'lsaham kórsetiw, óndiriwshi ushın sistemanıń kemshiliklerin joǵatıp, onı jetilisken kóriniske keltiriwge múmkinshilik jaratadı.

Bul sistemalar hám olar ushın jaratılǵan apparat támiynatı jaramsız ekenligi tán alıw etilgennen keyin, gúzetshiler áyne waqıttaǵı ET larni jaratıw texnologiyası talapǵa juwap bermeydi, degen juwmaqqa keldiler. Aqırǵı 10 jıllıq ishinde ET lar házirgi waqıttaǵı eń nátiyjeli sistemalar menen bekkem baylanıstırndi. Olardı den sawlıqtı saqlawda, qamsızlandırıw qılıwda, bank jumısı hám basqa tarawlarda qaǵıydalarǵa tayanǵan halda sheshimlerdi tabıw ushın nátiyjeli qurallar retinde qollanıp atır. Házirgi kúnde bilimler bazası úlken sistema ishinejoylashtirilgan bolıp tabıladı.

Olar internette qıdırıw alıp baratuǵın baylaw DASTUR larni orayında jaylasqan hám paydalanıwshılar ushın informatsiya aǵımın basqarıwǵa kómeklesedi.

Bilimler bazasınan ibarat sistema rawajlanıwın kúshaytirgan faktorlardı kórip shıǵamız : bilimler bazası texnologiyası járdeminde pullardı tejewdi úyrenip alǵan kompaniyalar olardı Kompyuter ekspertizasiz tasawur etip bolmaytuǵın arnawlı biznes procesine jaylastıradılar.