Organizmni chiniqtirish va chiniqtirish usullari

Siyraklashgan havоda chiniqish Siyraklashgan havоda chiniqish, оdatda, tоg’larda hamda nisbatan kamrоq barоkamеralarda amalga оshiriladi. Tоg’larda chiniqishning afzalligi shundan ibоratki, uni faоl harakatlar bilan turli хil spоrt mashg’ulоtlari bilan birga qo’shib o’tkazilishni оmmaviy ravishda qo’llash mumkin. Tоg’lar siyraklashgan havоning chiniqtiruvchi ta’siri bir talay yoqimli faktоrlar kоmplеksiga iоnlashtirilgan musaffо havоsi, effеktiv quyosh radiatsiyasiga, aralash hоldagi chiniqish tadbirlari, sоvuqda chiniqish, siyraklashgan havо va quyoshda chiniqish imkоniyatlariga qo’shilib kеtadi, tеvarak-atrоfdagi muhit ham kishiga ijоbiy-emоtsiоnal ta’sir ko’rsatadi.
Sоg’lоmlashtirish va spоrt maqsadlari uchun o’rtacha balandlikdagi (1500-2500 m) tоg’lar chiniqish uchun eng samarali jоy hisоblanadi. Undan ko’ra kichikrоq balandlikdagi (600-1000 m) tоg’larda bo’lish tadbirdan salоmatligi bo’shashib kеtgan kishilarni sоg’lоmlashtirish uchun davоlash amaliyotida fоydalaniladi; 2500 m dan оrtiq bo’lgan balandliklardan ko’prоq alpinistlar tayyorlashda va amaliy maqsadlarda fоydalaniladi.
Siyraklashgan havоda chiniqishning fiziоlоgik asоslariDеngiz sathida atmоsfеra bоsimi simоb ustunining 760 mm daraja-siga to’gri kеlib, nisbatan kichik o’zgarishlar bo’lib turadi. Tоg’lar o’rtalarida atmоsfеra bоsimi simоb ustunining taхminan 100-200 mm darajasiga to’g’ri kеladi. (1500-2500 m balandliklarda), bunda alvеоlyar havоda kislоrоdaning partsial bоsimi shu raqamlarga muvоfiq ravishda simоb ustuninning 105 mm darajasidan tо 85-70 mm darajasiga qadar, gеmоglоbinning kislоrоd bilan to’yinish darajasi kamayib, 94-97 % dan tо 92-89 % gacha tushadi.Kislоrоd еtishmasligi intеnsiv jismоniy nagruzkalar vaqtida yaqqоl ko’zga tashlanadi. Bunda tashqi nafas оlish apparati vеntilyatsiyani оshirish yo’li bilan kislоrоd еtishmasligini qоplashga qоlir bo’lmaydi va qоnning hamda to’qimalarning kislоrоd bilan to’yinmaslik darajasi оrtib bоradi (gipоksimiya va gipоksiya). Bunday sharоitlarda jismоniy mashqlar оrganizmga nisbatan yuksak talablar qo’yadi, u ayrim tizimlar va оrganlar funktsiyasiga stimullоvchi va mashq qiluvchi ta’sir ko’rsatadi.O’rtacha balandlikdagi tоg’larda bo’lishning birinchi haftasi оrgan-izmga ayniqsa kеskin ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham bu davrdagi yuklamalar pasttеkislik sharоitida o’tkaziladigan оdatdagi mashqlarga nisbatan ancha kamaytirilgan bo’lish kеrak. Gipоksiyaga mоslashish хiyla uzоq muddat (bir yildan оrtiq) saqlab qоladi. Shuning uchun ham o’rtacha tоg’ yon bag’irlariga ikkinchi marta chiqilgan vaqtda оrganizmga sharоitning ta’sir darajasi pasayadi. Mashq ta’sirini kuchaytirish uchun balandlikni o’zgartirib, yuklama оshiriladi. Qish davrida o’rta tоg’ sharоiti yana ham kuchlirоq ta’sir ko’rsatadi.Spоrtda gipоksiya mashg’ulоtlardan fоydalaniladi. Bunday mashg’ulоtlarning mеtоdikasi vеntilyatsiyani qiyinlashtiruvchi sharоit vujudga kеltirishdan ibоrat bo’ladi katta yuklamalar vaqtida faqat burundan shоshilmay nafas оldiriladi, masalan; suzish vaqtida ikki harakat tsiklidan kеyin bir nafas оlish tsikli badjariladi va hakоzо. Organizmni chiniqtirish -organizmning noqulay iqlim sharoitlari (havoning past va yuqori harorati, past atmosfera bosimi va boshqalar) taʼsiriga chidamini oshirish tadbirlari. Organizmni chiniqtirishni bolalikdan boshlash muhim. Odam organizmi oʻzgarib turadigan tashki muhit sharoitlariga muvofiqlashgan holda (qarang Adaptatsiya) chiniqib boradi. Biror omil (sovuq, issiq va boshqalar)ning muntazam, koʻp marta taʼsir etishi va ular dozasini tobora oshira borish yoʻli bilan chiniqtiruvchi effektga erishiladi, chunki shunday sharoitlardagina organizmda moslashadigan uzgarishlar rivojlanadi: neyrogumoral va moddalar almashinuvi jarayoni takomillashadi, atrof muhitdagi no-xush omillar taʼsiriga organizmning umumiy qarshiligi oshadi. Organizmni chiniqtirishga organizmning muayyan fizik omillar taʼsiriga sezuvchanligini astasekin pasaytirish orqali erishiladi. Chunonchi, maʼlum darajadagi sovuq bilan muntazam taʼsir koʻrsatish, asosan, past harorat taʼsiriga, issiq bilan taʼsir koʻrsatish esa yuqori harorat taʼsiriga chidamlikni oshiradi. Organizmning sovuqqa chidami oshirilgan bulsada, issiqqa yoki past atmosfera bosimi va boshqalarga chidash bera olmaydi. Chiniqtiruvchi muolajalar toʻxtatilgandan sung chiniqish kuchi pasayadi va, odatda, 1 — 1,5 oydan keyin biror xil fizik omilga chidamlilik yoʻqoladi.
Organizmni sovuqqa chidamli qilishning amalda ahamiyati muhim, chunki sovqotish juda koʻp hollarda oʻtkir respirator kasalliklarga sabab boʻladi. Sovqotish darajasini asta-sekin oshira borish yoʻli bilan organizmni sovuqqa chidamli qilinadi. Sovuqqa oʻrgangan kishilar organizmida issiqlik hosil boʻlishi birmuncha jadal boradi, bu — terining qon bilan yaxshiroq taʼminlanishiga imkon beradi va yuqumli kasalliklarga hamda sovuq urishiga chidamini oshiradi. Teri muguz qavatining bir oz qalin tortishi hisobiga ham sovuq sezish pasayadi, natijada terining issiklikni izolyasiya qilish xossasi kuchayadi. Sovuqqa oʻrganmagan kishilarda gavdaning hatto ozgina qismining sovqotishi va umumiy sovqotish burun shilliq pardasi tomirlarining kengayishiga, uning yalligʻlanib, sekretor suyuklikning koʻp ajralishiga, yaʼni yuqori nafas yoʻllarining oʻtkir respirator kasalliklariga olib keladi. Sovuqqa chiniqqan kishilarda yuqori nafas yoʻllari shilliq pardasida bunday reaksiya kuzatil-maydi. Oftob, havo (qarang Havo va quyosh van-nalari) va suvdan oqilona foydalanish yoʻli bilan ham organizmni sovuqqa chiniqtirish mumkin. Hoʻl sochiq bilan artinish, boshdan suv quyish, dush kabul qilish, choʻmilish eng qulay va taʼsir-chan suv muolajalaridan hisoblanadi. Ularni dastlab uy temperaturasidagi suvdan boshlash, soʻngra temperaturani asta-sekin pasaytirib, muolaja muddatini oshira borish lozim.
Atrof muhit issiq boʻlganda bunday haroratga odatlanmagan odam organizmi issiqlab ketishi mumkin (qarang Issiq urishi). Koʻp marta va uzoq muddat issiq taʼsir etishi natijasida organizmning yuqori temperatura taʼsiriga chidami oshadi, gʻaraq-gʻaraq terlash va ter tarkibining oʻzgarishi hisobiga organizm koʻp issiqlik ajrata boshlaydi. Yuqori temperaturaga chidamli kishilarda issiklik ajralishining yaxshilanishi tufayli issiq iklim sharoitida ishlaganda tomir oʻrtacha tezlikda urib, mehnat qobiliyati pasayib ketmaydi. Organizmni past atmosfera bosimiga chiniqtirish maqsadida aksari togʻlarga chiqiladi.
Organizmni chiniqtirish rejimini kishining yoshi, individual xususiyatlari va sogʻligʻiga qarab vrach belgilaydi. Kasallik belgilari paydo boʻlgan taqdirda Organizmni chiniqtirish vaqtincha toʻxtatilib, kishi sogʻaygandan soʻng yana davom ettiriladi.
Keksa yoshdagi kishilarni chiniqtirishni ehtiyotlik bilan bevosita vrach nazoratida oʻtkazish lozim. Bu yoshda Organizmni chiniqtirishda jismoniy taʼsirlarga moslashuvning yomonlashishini va mu-olajalardan keyin fiziologik funksiyalarning birmuncha sekin tiklanishini hisobga olish lozimhayotning barcha soha vakillari ishtirokida olib borilishi lozim. Har bir yigit-qiz bu infeksiyaning tarqalish yoʻllari, uning oldini oladigan tadbirlardan xabardor boʻlishi va oʻzini undan ehtiyot qilishi kerak.
i kishilar uchun havo bilan Organizmni chiniqtirishning har xil turlari — xonalarda, ravonlarda, dovdaraxtlar soyasida havo vannalari qabul qilish, yengil kiyimlarda asta-sekin sayr etishga oʻrganish maqsadga muvofiqdir. Jismoniy mashqlardan keyin xoʻl sochiq bilan artinish, boshdan suv quyish yoki dushga tushish, yozda esa suv va havo temperaturasi kamida 20— 22° boʻlganda choʻmilish lozim.
Bolalarni chiniqtirish yosh avlodni sogʻlom qilib tarbiyalashga imkon beradigan asosiy profilaktik tadbirdir. Bolalar sof havo yetishmasligiga juda sezuvchan boʻladi. Uzoq muddatgacha yaxshi shimollatilmaydigan xonalarda boʻlgan bolalar lanj, injiq boʻladi. Uyqusi buziladi, ishtahasi boʻlmaydi, boshi ogʻriydi, koʻngli aynib turadi, kamqonlik roʻy beradi. Goʻdak atrof muhitning fizik omillariga asta-sekin moslashadi, chunki uning muhofaza reaksiyalari sust rivojlangan boʻladi. Bolani qayotining birinchi kunlaridan boshlab ehtiyotlik bilan muntazam chiniqtira borish, lekin bunda uning aʼzo va sistemalari funksional jixatdan hali yetilmaganligini yoddan chiqarmaslik kerak. Gipotrofiya, raxit, qaytalab turadigan yoki xronik kasalliklardan kuchsizlangan bolalar organizmi chidamini oshira-digan muolajalarga ayniqsa muhtoj boʻladi. Sof havo har qanday kasalliklarda samarali taʼsir koʻrsatadi. Nimjon va kasalmand bolalarga, asosan, sust taʼsir etadigan suv muolajalari: hoʻl sochiq bilan artib turish, oyogʻiga suv quyish tavsiya qilinadi. Suv temperaturasi (35—36°) asta-sekin pasaytirib boriladi va bolaning umumiy holati yaxshilanganda sogʻlom bolalar uchun tavsiya etiladigan darajaga yetkaziladi.Cho’milish-chiniqishning eng yaxshi usuli. Havo harorati 24-25⁰ va suvharorati 20⁰ dan past bo’lmasa, cho’milish tavsiya etiladi. Suvda 10-15minutdan ko’p turmaslik kerak. Cho’milishni yozdan boshlab organiz mmoslashib olguncha 3-5 minut o’tgach, suvdan chiqilgani ma’qul. Ovqatlangach darhol cho’milish yaramaydi. Ovqatlangandan 1-1,5 soat o’tgach suvga tushish mumkin. Qizib turib suvga tushish yaramaydi.
Havo bilan chiniqtirish (havo vannalarini qabul qilish)=- yoqimli hamda xavfsiz chiniqtirish muolajasi hisoblanadi. Bu chiniqtirish usulida havoning harorati katta ahamiyatga ega. Issiqlik sezish qobiliyatiga qarab havo apparati 3 ga bo’linadi:
Issiq(iliq)-bunda havo harorati 20-30%⁰C bo’ladi.
Sovuqroq-bunda havo harorati 14-20⁰C bo’ladi.
Sovuq-bunda havo harorati 10⁰C dan past bo’ladi.
Havo vannalarini eng yaxshi qabul qilish vaqti bu yozdadir hamda atmosferada havosi toza, musaffo joylardadir. Havo vannalarini asosiy yotgan holatda, o’tirib yoki yurib, harakat qilib qabul qilish mumkin. Sovuqroq yoki sovuq vanna qabul qilayotgan vaqtda albatta jismoniy mashqlarni bajarish lozim. Yomg’ir yog’ayotganda, tumanda yoxud shamol tezligi 3m/s dan oshganda havo vannasini qabul qilish man etiladi.
Havo vannalarini me’yorda qabul qilish ikki xil yo’l bilan amalga oshiriladi, ya’ni havo haroratini sekin pasaytirish bilan hamda havo vannasini harorati bir me’yorda b’olib, muddatini uzaytirish bilan.
Havo vannasini birinchi bor qabul qilayotgan talabalarga 20-30min vaqt mobaynida 15-20⁰C haroratda amalga oshiriladi. Keyinchalik bu ko’rsatkichni uzaytirish mumkin.
Sovuq vannalarni faqatgina yaxshi chiniqqan odamlargina olsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Sovuq vannalarni qabul qilish muddati 5- 10min dan oshmasligi lozim.
Havo vannalaridan tashqari ochiq, toza havoda sayr qilish yoki mashqlarni bajarish ham organizmga ijobiy ta’sirini o’tkazadi.
Bolalar kiyimlarini gigiyenik baholash Kiyimlar odam organizmini tashqi muhitning noqulay ta’sirlaridan himoya qilib, teri yuzaini mehanik zararlanish va ifloslanishdan saqlaydi. Kiyimlar yordamida tana atrofida tashqi muhit iqlimidan tubdanfarq qiluvchi kiyim osti mikroiqlimi hosil bo’ladi. Uning harorati 28C dan 34Cgacha oraliqda tebranadi, nisbiy namlik 20-24%gacha havoning harakat tezligi judayam sezilarsiz, is gazining miqdori 0,006-0,097% atrofida tebranadi. Kiyim osti mikroiqllimining hosil bo’lib, kiyimlar organizmining issiq, yo’qotish qobiliyatini pasaytiradi, tana haroratini doimiy birligini saqlash xususiyatini taminlaydi, terining termopegulyatsiya faoliyatini yengillashtiradi, teri qoplami orqali gazlar almashinuv jarayonini taminlaydi.