Organizmlarning ko`payishi

Organizmlarning embrional va postembrional rivojlanishi.

Tayanch so`zlar

Meyoz, reduktsion bo`linish, DNK ning ikki hissa ortishi, gametogenez, interfaza. 1-profaza, 1-metafaza, l-anafazar I-telofaza, krossingoverlanish, xromosomalarningchalkashuvi, koifyugatsiya mitoz metafazasi, P-profaza, P-metafaza, II-anafaza, P-telofaza, xromosomalarning ekvatordajoylanishi, gaploid, diploid, zigota, uruglanish, tuxum hujayra, urut Hujayra, partenogenez, otalanish. Androgenez, ginogenez, ontogenez, embrional rivojlanish, blastomer, blastula, gastrulyatsiya, ektoderma, entoderma, mezoderma, neyrula bosqichi, differentsiallashish, embrional induktsiya, embrionning qaltis davri. Postembrional, bilvosita rivojlanish, bevositarivojlanish, metamorfoza, gomeostaz, bioritm, anabioz, regeneratsiya.

Individual rivojlanish yoki ontogenez tiriklikning eng muhim

xususiyatlaridan biridir. Tuxum hujayra uruglangach, organizmning

individual rivojlanishi — ontogenez boshlanadl va bu jarayon butun

bir individ shakllanishi bilan tugaydi. Ontogenez tushunchasi

birinchi bolib, 1866 yilda

E. Gekkel tomonidan fanga kiritilgan. Ontogenezning uchta turi

farqlanadi:

1. Lichinkalirivojlanish.

2. Lichinkasiz rivojlanish.

3. Ona qornidagi rivojlanish.

Lichinkali rivojlanish tuxum hujayraning sariqligi kam bolgan

organizmlarda kuzatiladi. Ularning lichinkasi etuk shaklidan o`z tuzilishi bilan farq qiladi. Lichinkasiz ontogenez tuxumida oziq moddalar ko`p bolgan organizmlar (balikdar, reptiliyalar, qushlarda) dakuzatiladi. Yosh organizmlar etuk organizmlarga o`xshash boladi.

Ontogenez ikki davrga: 1. Embrional rivojlanish; 2. Postembrional

rivojlanish davrlariga bolinadi. Embrional rivojlanish davri: zigota

hosil bolishidan boshlanib, tuDilishgacha yoki tuxumdan

chiqquncha davom etadi.

Embrional davri zigota, maydalanish, blastula, gastmla,

organogenez bosqichlariga bolinadi. zigota tuxum va urug' hujayraning qo`shilishi natijasida hosil boladi. Hujayra mitoz usuli bilan bo`lina boshlaydi, lekin bolingan hujayralar o`smaganligi uchun hosil bolgan ho`jayralarning olchamlari tobora maydalashib boradi.

Sariq modda hujayrada bir tekis tarqalgan bolsa, maydalanish ham
bir tekis boradi. zigota dastlab meridian bcrylab bolinadi va
blastomerlar deb ataladi — 2, 4, 8, 16 va hokazo blastomerlar hosil
boladi, Blastulaning ichi suyuqlik bilantolgan boladi. Hujayralar
sekin —asta bolinib, gastrula osqichigao'tadi.Homilaningikkiqavatlibosqichi gastrula bolib, uning hosil bolish jarayoni gastrulyatsiya deyiladi. Gastrulaning tashqi qavatini ektoderma, ichki qavatini entoderma deb ataladi. Ektoderma va entoderma embrion varaqlari deb ataladi. Gastrula ichidagi bo`shligl birlamchi ichak deb ataladi. U tashqariga birlamchi ogiz
orqali ochiladi. Keyin gastrulaninguchinchi qavati — mezoderma
hosil boladi. U ento— va ektodermaning oraligida joylashgan
bo`ladi. Ektodermadan nerv sistemasi, sezgi organlari, terining
epidermis qismi, teri hosilalari rivojlanadi. Entodermadan o`rta ichak
epiteliysi, hazm bezlari, jabralar va o`pkalar epiteliysi rivojlanadi.
Mezodermadan biriktiruvchi va mushak to`qimalari, yurak —tomir
va siydik tanosil sistemalari rivojlanadi. Gastrulyatsiya
tugaganidan keyin o`zak organlar majmui hosil boladi (bu bosqich
neyrula bosqichi deyiladi). Uzak organlariga nerv naychasi, xorda,
ichak naychasi kiradi va ixtisoslashib boradi. Morfologik
dkfferentsiyalashish natijasida ko`p hujayra turlari hosil boladi. Biokimyoviy differentsiyalashish natijasida spetsifik (maxsus) omillar sintezlanadi (gemoglobin, insulin kabilar). Bitta rivojlanish kurtagi ikkinchisiga ta"sir ko`rsatib, uning rivojlanishini boshqaradi. Bunday ta`sirni embrional induktsiya deb ataladi. Buni o`rganish uchun homilaning bir qismi ikkinchi homilaning boshqa qismiga ko`chirib cftkaziladi. Tashqi muhitning homilaga ta`siri: harorat, yoruglik, namlik, kislorod, har xil birikmalar homilaning rivojlanishini tezlashtirishi yoki sekinlashtirrshsh mumkin. Odam homilasiga nikotin, alkogol, narkotik moddalar kuchli ta"sir ko`rsatadi. Ular xromosoma DNK sining o`zgarishiga sabab boladi. Homiladorlik davri qaltis davr hisoblanadi.
POSTEMBRIONAL RIVOJLANISH

Tayanch iboralar

Postembrional rivojlanish. Gomeostaz. Bioritm. Anabioz

Postembrional rivojlanish. Homiladan keyingi rivojlanish — tuxumdan chiqishi, homilaning tugalishidan boshlanib, uning olimigacha davom etadi. Postembrional rivojlanishning ikkita turi malum: l)Bilvosita rivojlanish. 2) Bevosita rivojlanish. Bilvosita rivjlanish umurtqasizlarda (govak tanlilar, kovak ichlilar, yassi va halqali chuvalchanglar, bo`gimoyokdilar, ignatanlilar), tuban xordalilarda, (astsidiya va lantsetniklarda), tuban umurtqalilarda (to`garak ogxizlilarda, suv va quruqda yashovchilarda) uchraydi (43 — rasm). Lichinkalarning mustaqil oziqlanib o`sishi, o`z shakli va tuzilishini o`zgartirishi va etuk organizmga aylanishi — metamorfoz debataladi.

Bilvositarivojlanishtarixiy rivojlanishdan oldin rivojlangan. Bevosita rivojlangan organizmlar voyaga etgan organizmlarga juda o`xshaydi.
Gomeostaz. Bioritm. Anabioz. Ichki muhit doimiyligining saqlanib
turishi gomeostaz deyiladi. Tirik organizmlar faoliyatining ritmik
o`zgarishlarga moslanibborishi bioritm deyiladi.

Organizmlarning noqulay sharoitlarga tushib qolishi natijasida hayot faoliyatining susayib qolishiga a n a b i o z deyiladi. Metamorfoz jarayonida lichinkalar axzolari yo`qolib, ularning o`rniga etuk organizmlarga o`xshash organlar shakllanadi. Tuxumdan chiqqan itbaliqning dumi yo`qolib, ichki organlari paydo bola boshlaydi-Regeneratsiya. Organizmning hayot faoliyati davomida yashash muddati tugagan yoki shikastlangan hujayralar, to`qimalar va boshqa a`zolarning qayta tiklanishi — regeneratsiya deyiladi.

Bioritmlarga fotoperiodizm yaqqol misol bola oladi. yil
davomidagi kun uzunligiga o`simliklar moslashadi va fiziologik
jarayonlari ham o`zgarib turadi. Kecha —kunduz davomida fiziologik
jarayonlarning ritmik o`zgarishi kecha — kunduzlik bioritmlar
deyiladi. SHunday qilib, tirik organizmlarda kecha — kunduzlik,
oylik va mavsumiy tsikllami seza oladigan biologak soatlar mavjud.
Organizmning qarishi. Organizmning tola rivojlanishi uning
qarishi bilan poyoniga etadi. yOsh o`gashi bilan qarish, asta —
sekinlik bilan davom etib boradi va fiziologik qarish deb ataladi.
Odamning qarishi sohasini o`rganish—gerontologiya

debataladivaumrniuzaytirish uchun harakat qilinadi («geron»— qari degan so`zdan olingan). qarish organizm tuzilishi va funktsiyalarining buzilshnidan iboratdir (44 —rasm). Regeneratsiya— hujayraning qarishi. —. • « — ush — m. dlmning qarishi. Odam o`rtacha 70 — 80 yil umr ko`radi. I. I. Mechnikovning malumotiga ko`ra, 1904 yili Gori shahrida 180 yoshli Tense Abalvayashagan. Ingliz Tomas Korne 207 yilumr ko`rgan. qayta tiklanishga layoqati bo`lmagan to`qimalarda qarish yoshlikdan boshlanadi. Hayotning dastlabki o`n yilidan boshlab nerv hujayralari qariy boshlaydi. Ichki sekretsiya kam ishlab chiqila boshlaydi. Naysimon suyaklar va umurtqa pogonasi o`zgarishlarga uchrab, mo`rt bolib qoladi. qarish davomida o`pkaning tiriklik sig"imi kamayib, yurakning faolligi — minutlik hajmi kamayib, tomirlar faoliyati, ko`z akkumilyatsiyasi yomonlashib boradi. Organizmda issiqlik hosil bo`lishl kamayib boradi. Moddalar almashinuvining buzilishi natijasida haddan tashqari yog' bosadi yoki ozib ketadi. yUzlariga ajin tushib, sochlarda pigment hosil bolishi buzila boshlaydi. Akdiy faoliyat, xotira, ba'zan psixikao`zgarishlari kuzatiladi, hayot sharoitiga qiyln mosg'ashadi. Gerontologiya asoschisi I. I. Mechnikov ichakdagi chirituvchi bakteriyalar vaqtdan ilgari qarishga sababchi bolishini aytadi. Boshqa malumotlarga ko`ra, asosiy sabablardan biri faol biriktiruvchi to`qimalarning funktsiyasi buzilib borishidir. Ichki sekretsiya bezlarining aynishi ham qarishning sababi deyilsa, hujayraning suvni biriktirish xususiyati kamayib boradi deyiladi. Vazmin tabiatli, normal hayot kechiradigan, xulq —atvori yaxshi, intizomli, aroq ichmaydigan, tamaki, nasha chekmaydigan, pala — partish jinsiy hayot kechirmaydigan insonlar doimo yosh kcmnadi va tez qarimaydi. Olim. Hujayraning olishi — nekrobioz. qarish — organizmning eskirib (puturdan ketib) borishi va qismlarning olishidan iborat bolib, "borib —borib butun organizmning olimi bilan tugaydi. Olim — qarishning nihoyasi bolib, har qanday biologik tur, har bir individ hayotining tabiiy poyoni hisoblanadi. Soxta olim, klinik va biologik o`lim bolishi mumkin. Klinik o`limda yurakto`xtaydi. Nafas,nervsistemasi va boshqa barcha organlarning ifaoliyati tcrxtab koladi. Biroq hayot faoliyatining ba'zi jarayonlari klinik olimdan keyin ham malum bir vaqttacha davom etib turadi. Masalan: yurak muskuli tarkibiga kiradigan tolalar (Purkine tolalari) klinik olimdan keyin bir necha soatgacha qisqarishi mumkin; soch va tirnoqlarning o`sishi bir necha kun davom etib turadi va hokazo. Organizmning biologik o`limi — bu hayot funktsiyalarining to`xtab qolishi, tirik oqsilning parchalanishi va normal moddalar almashinuvining to`xtashidir. Buning natijasida tirik tana murdaga aylanadi va chiriy boshlaydi. Statistik malumotlarga ko`ra, odam ko`shshcha kechasi, saharga yaqin, hayot funktsiyalari birmuncha susayib turgan bir paytda olib qoladi. Olim kuzda, erta bahorda vitaminlar kamayib ketganda ko`proq sodir boladi. Barcha tirik organizmlar o`zgaruvchan tabiat qo`ynida hayot kechiradi (45 —rasm). SHunday ekan, organizmlarning tashqi va ichki o`zgaruvchan muhitda bir xil saqlana olishiga — gomeostaz deyiladi. Bunday holatlar sut emizuvchilarda yaxshi rivojlangan.