Organik kimyodan maruzalar matni

Radikallar nazariyasi. XIX asr o'rtalariga kelib amaliy kimyoning rivojlanishi natijasida ko'p sonli tajriba materiallari to'planib qoldi. Binobarin, ularni o'zida birlashtiradigan, umumlashtiradigan va kimyoning kelajakdagi rivojlanishiga yo'l ochib beradigan nazariya kerak edi. Bu nazaryani rus olimi A. M. Butlerov yaratib, birinchi marta 1861-yili tabiatshunoslarning Germaniyada bo'lib o'tgan s'ezdida e'lon qildi.

B
//

C6H—C


O


\

H


//

C6H—C


O


Ън


//

■QH5—C₄


O


ONa

CgH—C_s Cl

C6H—C

nh₉

u o'rinda shuni aytib o'tish kerakki, boshqa hamma hazariyalar kabi A. M. Butlerovning kimyoviy tuzilish nazariyasi ham o'z-o'zidan vujudga kelib qolmadi. Tuzilish nazariyasining vujudga kelguniga qadar ham organik kimyoda shunga o'xshash nazariy tasavvurlar mavjud edi. Bu nazariy tasavvurlar radikallar va tiplar nazariyasi hisoblanar edi. Radikallar nazaryasi XIX asr boshlarida vujudga keldi. Radikallar nazaryasining asoschilari Gey-Lyussak, F. Vyoler va Yu. Libixlar bo'lib, bu nazariyaga ko'ra organik molekulalar tarkibida atomlar guruhi- radikallar mavjud, ular kimyoviy reaksiyalarda o'zgarishsiz bir molekuladan ikkinchi bir molekulaga o'tadi. Masalan:

B
CH


3


-C.


O


O


O


\


CH


3


C


OH


\


Cl


CH


3


C


\


NH


-2

u reaksiyalarda o'zgarmaydigan guruh (C₆H₅-C=O) borligi aniqlandi va u benzoil radikali deb ataldi. Radikallar musbat yoki manfiy zaryadlarga ega, shuning uchun ham musbat va manfiy radikallar bir-biriga tortilib molekulalarni hosil qiladi. O'sha vaqtdagi organik birikmalarning radikallariga qarab guruhlarga ajratilishi organik kimyoning qisman rivojlanishiga yo'l ochib berdi. Ammo bu nazariya uzoq yashamadi va tezda inqirozga uchradi. Rus olimi T. Ye. Lovis sirka kislota bilan quyidagi reaksiyalarni amalga oshirdi:

s
CH3-COOH

+ Cl.


cн2a-c°°н


+ Cl.


CHCl2-C°°H


+ Cl.


CClз-C°°H


- HCl - HCl - HCl

sirka kislota monoxlorsirka kislota dixlorsirka kislota trixlorsirka kislota Fransuz kimyogari Dyuma tajriba yo'li bilan yuqori molekulali yog' kislotalar radikalidagi vodorodlar ham xlorga almashinishini aniqladi.

Olib borilgan ushbu tadqiqotlar oqibatida radikallar nazariyasi o'z kuchini butunlay yo'qotdi va uning o'rniga tiplar nazariyasi vujudga keldi.

Tiplar nazariyasi. Tiplar nazariyasining asoschisi Sh. Jerar bo'lib, uni J. Dyuma, A. Loran va A. Kekulelar qo'llab-quvvatladilar. Ushbu nazariyaga ko'ra hamma organik birikmalar tiplar deb atalgan oddiy anorganik birikmalarning hosilalari hisoblanadi. Bu tiplardagi bir yoki bir necha vodorod atomlari o'rniga radikallar almashinishi natijasida organik moddalar hosil bo'ladi. Masalan,

irka kislota sirka kislota xlorangidridi sirka kislota amidi Bu reaksiyalarda atsetil guruhi o'zgarmasdan bir moddadan ikkinchi bir moddaga o'tishi tasdiqlandi, ammo quyidagi reaksiyalarda radikal ham o'zgarishi kuzatiladi:

H-H H-O-H H-NH-H H-Cl H-CH2-H

vodorod tipi suv tipi ammiak tipi vodorod xlorid tipi metan tipi

Suv tipidan spirtlar, oddiy efirlar va karbon kislotalar hosil qilinadi, masalan: CH3-O-H CH3-O-CH3 CH3-CO-OH

metil spirti dietil efir sirka kislota

Ammiak tipi orqali aminlar va boshqa azotli organik birikmalar sistemaga solingan va tuzilishi tushuntirib berilgan, masalan: