350
CH
3
– CH – CH
3
+ HNO
3
CH
3
CH
3
– C – CH
3
+ H
2
O
CH
3
NO
2
To’yingan uglevodorodlarning galogenli hosilalariga nitrit kislota tuzlari ta’sir ettirib
olish.
To’yingan uglevodorodlarning nitrobirikmalari
nitroparafinlar
deb
ataladi
.
Nitroparafinlarni
birinchi marta galoidalkillarga
AgNO
2
ta’sir ettirib olingan:
CH
3
– CH – Cl + AgNO
2
CH
3
CH
3
– CH – NO
2
+ AgCl
CH
3
Bu reaksiyani
V.Meyer
taklif etgan.
α-galogen karbon kislotalarga nitrit kislota tuzlarini ta’sir ettirib olish.
Bu usul bilan
birlamchi va ikkilamchi nitrobirikmalar olish mumkin. Buning uchun karbon kislotalarning galogen
atomi α-holatda joylashgan
galogenli birikmalariga
Na
yoki
KNO
2
ning suvdagi eritmasi ta’sir ettiriladi:
CH
3
– CH – COOH + KNO
2
Cl
CH
3
– CH – COOH
NO
2
- KCl
CH
3
– CH
2
+ CO
2
NO
2
Aminlarni oksidlash.
Bu usul bilan, asosan,
uchlamchi
nitrobirikmalar olinadi
(Bamberger
usuli):
CH
3
– C – NH
2
+ 3 [O]
CH
3
CH
3
– C – NO
2
+ H
2
O
CH
3
CH
3
CH
3
Fizik xossalari.
Nitrobirikmalarning quyi gomologlari rangsiz, qo’lansa hidli suyuqlik bo’lib,
suvda erimaydi, efir va spirtda yaxshi eriydi. Uglerod soni oshishi bilan ularning suvda eruvchanligi va
zichligi kamayadi, qaynash temperaturasi esa ko’tariladi. Ular elektr tokini o’tkazmaydi.
Nitrobirikmalar haydaladi, ularning buglari
zaharli
. Nitrobirikmalar
yoqimli
hidga ega bo’lgan, suvda
kam eriydigan suyuqliklardir. Zaharli, parchalanmasdan haydaladi. Tuzilishida to’rttagacha
uglerod
bo’lgan nitrobirikmalarning zichligi
birdan
kichik.
Kimyoviy xossalari.
Nitrogruppalarning kimyoviy xossalari molekulada nitrogruppa borligi tufayli yuzaga chiqadi.
Nitrobirikmalarning eng muhim xossalaridan biri ularni qaytarganda
aminobirikmalarga
aylanishi
hisoblanadi:
R – NO
2
+ 6[H]
R – NH
2
+ 2H
2
O
CH
3
– CH
2
– NO
2
+ 6[H]
CH
3
– CH
2
– NH
2
+ 2H
2
O
Bu reaksiya nitrobirikmalardagi azot uglerod bilan to’g’ridan-to’g’ri birikkanligini ko’rsatadi.
Nitrobirikmalarning izomerlari, ya’ni nitrit kislota
efirlari
qaytarilganda
spirt
hamda
gidroksilamin
yoki
ammiak
hosil bo’ladi.
CH
3
– O – N = O + 2H
2
CH
3
– OH + NH
2
OH
Birlamchi va ikkilamchi nitrobirikmalar molekulasidagi nitrogruppa bilan birikkan C-atomidagi
vodorod metallarga almashina oladi. M-n: nitroetan
C
2
H
5
NO
2
va natriy
etilatning spirtli eritmasi
aralashtirilsa,
C
2
H
4
NaNO
2
tarkibli kristall
cho’kma
hosil bo’ladi. Bunda tushgan kristall cho’kma –
metalli hosila suvda oson eriydi va yaxshi dissotsiyalanadi va lakmus bilan tekshirilganda neytral
reaksiya beradi, ya’ni ular kuchli kislotalarning tuzlaridir.
C
2
H
5
– NO
2
+ CH
3
– CH
2
– ONa
C
2
H
5
– OH + C
2
H
4
NaNO
2
Birlamchi va ikkilamchi nitrobirikmalar ishqorlarda tuz hosil qilib eriydi. Buning sababi ularning
ikki xil tautomer shakl –
neytral
va
psevdokislota
shaklida mavjud bo’la olishligi hisoblanadi:
351
R – CH
2
– N
O
O
R – CH = N
OH
O
+NaOH
R – CH = N
ONa
O
- H
2
O
Psevdokislotalar
dissotsiatsiyaga uchraydilar, lekin
ishqoriy metallar bilan
tuz
hosil qiladilar.
Bu ularga o’yuvchi ishqor eritmasi ta’sir ettirilganda nitrogruppa bilan birikkan uglerod atomining
vodorodi aktivlashishi va izonitrobirikma hosil qilishi bilan izohlanadi. Izonitrobirikmalar kuchli kislota
xossasiga ega:
R – CH
2
– N
O
O
+
–
R – CH = N
O
O
–
–
H
+
+
Nitrobirikmalarning kislota shakli ko’pincha
izonitrobirikmalar
deb ataladi. Metalli hosilaga
kislota qo’shilsa, kislota shakli hosil bo’ladi, u neytral holdagi nitrobirikmaga aylanadi (izomerlanadi).
Uchlamchi nitrobirikmalarda nitrogruppa bilan bog’langan uglerodda
H-
atomi yo’q. Shuning
uchun ularda bunday izomerlarning hodisasi kuzatilmaydi.
Nitrogruppa bilan bevosita bog’langan ugleroddagi vodorod atomlari o’ta
qo’zg’aluvchan
bo’ladi. Shuning uchun birlamchi va ikkilamchi nitrobirikmalar
nitrit kislota, aldegidlar
va boshqalar
bilan reaksiyaga kirisha oladilar. Ikkilamchi nitrobirikmalar ham
nitrit kislota
bilan birikib, suv ajratib
chiqaradi va
psevdonitrollar
hosil qiladi. Psevdonitrollarning
efir
va
xloroformdagi
eritmasi
ko’k
yoki
binafsha ko’k
rangli bo’ladi:
R – C – H + HONO
NO
2
R
R – C – N = O + H
2
O
NO
2
R
psevdonitrol
R – C – H + HONO
NO
2
H
R – C – N = O + H
2
O
NO
2
H
R – C = N – OH + H
2
O
NO
2
Uchlamchi nitrobirikmalar nitrit kislota bilan reaksiyaga kirishmaydi.
Nitrobirikmalarning nitrit kislota bilan sodir bo’ladigan reaksiyasidan
ularning va boshqa
moddalarning (spirt, galogenalkillar va boshqalarning) tuzilish formulasini aniqlashda foydalaniladi.
Birlamchi va ikkilamchi nitrobirikmalar aldegidlar bilan reaksiyaga kirishib,
nitrospirtlarni
hosil qiladilar. Nitrometan formaldegid bilan reaksiyaga kirishib,
trimetilol nitrometanni
hosil qiladi:
CH
3
– NO
2
+ CH
2
O
HOCH
2
– CH
2
– NO
2
+ 2CH
2
O
HOCH
2
– C – NO
2
+ 2CH
2
O
HOCH
2
HOCH
2
Trimetilolnitrometan
emulgatorlar, portlovchi
va
yuvuvchi
moddalar
ishlab chiqarishda
ishlatiladi.
Birlamchi va ikkilamchi nitrobirikmalarga kislota ta’sir etirilganda
aldegidlar
,
ketonlar
va
kislotalarni
hosil qiladi:
352
R – CH = N
ONa
O
H
2
SO
4
R – CH = N
OH
O
2
2
R – C
2
O
H
+ N
2
O + H
2
O
R – C = N
ONa
O
H
2
SO
4
2
+ N
2
O + H
2
O
R
R – C = N
OH
O
2
R
R – C = O
2
R
R – CH = N
ONa
O
H
2
SO
4
+ H
2
O
R – C
O
OH
+ NH
2
OH + NaHSO
4
Ishlatilishi.
Nitrobirikmalar erituvchi sifatida, aldegid, kislota, keton va boshqalar olishda,
portlovchi moddalar ishlab chiqarishda ishlatiladi.
AROMATIK NITROBIRIKMALAR
Tuzilishida benzol
halqasi bilan birgalikda
– NO
2
-
nitroguruhi ishtirok etadigan birikmalarga
nitrobirikmalar deyiladi. Ular ikkiga:
nitroguruhi benzol
halqasida joylashgan va
Do'stlaringiz bilan baham: 
