|
partiyasini konservativ partiya deb ata boshlashdi. Konservativ partiya etakchisi
Robert Pil partiya ichida so'l mo''tadil qanotni boshqarar edi. Bu qanot savdo-
sanoat doiralarga iqtisodiy yonberish tarafdori edi. 1832 yili Pil kabineti tarif
islohoti o'tkazib, bir qator mahsulotlarning import to'lovlarini kamaytirdi. 1846 yili
esa «non qonunlari» bekor qilingandan so'ng Pil va uning tarafdorlari
proteksionist-torilar tomonidan jiddiy muholifatga uchrab, partiyadan chiqib
ketdilar.
Ularning ketishi vigilar mavqeini kuchaytirdi. Vigilar o'sha paytda liberal partiya
deb tez-tez nomlana boshlandi. Vigilar etakchisi-Djon Rassel, 1846 yili hokimiyat
tepasiga kelib, Pilning fritredchilikga yonbosish siyosatini davom ettirdi. 1849 yili
navigasion aktlarning bekor qilinishi proteksionizm ustidan qozonilgan yana bir
g'alaba edi.
Tashqi siyosatini Angliyaning vigilar hukumatlaridagi tashqi ishlar vaziri Genri
Palmerston (1830-1854 yy. tanafuslar bilan) boshqarardi. Angliya Evropada 1848-
1849 yy. Inqiloblarini bostirilishini qo'llab quvvatladi. «Kuchlar tengligi» va «erkin
qo'llar» tamoyillarga tayangan holda Angliya tashqi siyosatda harbiy kuch,
16
jumladan qudratli flotni ishlatishga tayyor edi. Yirik davlatlardan Angliyaning
Fransiya
va
Rossiya
bilan
munosabatlari
keskin
edi.
Nihoyat, XVIII asrda Britaniya mustamtaka imperiyasi vujudga keldi. XVIII asr
oxirlarida Angliya juda ko'p mustamkalarga ega bo'lib, bu mustamlakalar ycr
yuzining barcha qit'alariga yoyilib yotar edi. U o'zining mustamlakachilik
sohasidagi eski raqiblari -Ispaniya, Portugaliya va Gollandiyani orqada qoldirib
ketdi. Angliya agrar sohada ham yangi va eng xavfH raqibi Fransiyadan ko'ra tez
rivojiandi. XVIII asr lendlordlari odatda xo'jalik ishlari bilan o'zlari
shug'ullanmasdan, yerlarni yirik ijarachi fermerlarga uzoq muddat bilan (
ko'pincha 99 yilga) ijaraga berar edilar. Bunday yirik ishlab chiqarish korxonalari
haqiqiy kapitalistik korxonalar edi. Fermer takomillashgan mehnat qurollarini va
yerga ishlov berishning ilg'or usullarini qo'llab, juda ko'p yollanma qishloq xo'jalik
ishchilarini ekspluatatsiya qildi, zotli mollarni boqib ko'paytirdi hamda
hosildorlikni ancha oshirishga erishdi. Sanoatni zarur xom-ashyo bilan, sanoat
shaharlari va posyolkalarini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta'minlab turgan
fermerchilik kapitalistik xo'jaligi mamlakatda kapilalizmning umumiy rivojlanishiga
moskelaredi.
Agrar to'ntarishning ikkinchi oqibati, dehqonlarni ekspropriatsiya qilish natijasida
bo'shab qolgan ishchi kuehlari biian o'sib kelayotgan kapitalistik sanoatning
ta'minlanishi, bu ham sanoat uchun katta ahamiyatga ega edi
11
. Yerdan mahrum
qilingan dehqonlarning bir qismigina fermadan o'ziga ish topa olar edi. Yeridan
ayrilgan dehqonlarning ko'pchilik qismi esa shaharlarga ketar va shu tariqa
ishsizlar armiyasini bunyodga keltirar edi. Bu ishsizlar armiyasi esa manufaktura va
fabrikaiarni doirniy ishchi kuchi bilan ta'minlar edi. Angliyada sanoat to'ntarishini
tayyorlagan eng muhim sharoitlardan biri "agrar to'ntarish" yoki "agrar inqilob"
bo'ldi.Angliyada dehqonlarning yerga jamoa bo'lib egalik qilishi juda barvaqt
yemirila boshladi.Jamoa yerlarining va dehqonlarga tegishli chek yerlarning lordlar
11
Айзенштат М.П. Британия нового времени: политическая история . - М., 2007.
17
tomonidan tortib olinishi XV asrningTO-yillarida keng qo'llanilib,XVI-XVII asrlarda
ayniqsa avj ofib ketdi.1688-yilgi davlat to'ntarishi qirol yerlarining xususiy shaxslar
(birinchi galda vigi-dehqon zodagonlarga hamda qisman London bankirlari va
savdogarlariga mansub bo'lgan shaxslar) qo'liga o'tib qolishiga sabab
bo'ldi.Angliya qirollari qo'lida bunday yerlar hatto XVII asrning 2-yarmida,burjua
inqilobidan keyin ham juda ko'p saqlanib qolgan edi.Yangi yer egalari zodagoniar
va burjuaziya qadimdan davom etib kelayotgan dehqon yer egaligi bilan sira
hisolashmasedi
Bunday sharoitda dehqonlarning yerdan mahrum etilishi, XVII asrning 2-yarmidan
avj olib ketgan edi. Ingliz statisti Gregori King ma'lumitiga ko'ra aholining eng
kambag'al toifasiga 3 000 000 ga yaqin kishi, 3 - loifadagi dehqonlarga
(frigolderlar. kopigolderlar va Biroq agrar to'ntarishi yuqorida aytib o'tilgan
xususiyallari bilan kapitalizmning rivojlanishiga yordam bergan bo'lsa,ikkinchi
tomondan uning oqibatida Angliyada hukmron lendtordlar tabaqasi saqlanib
qoldi.Lendlord-dvoryanlar yer rentasi tariqasida juda katta o'lpon olar edi,biroq
bu o'lpon endi kapitalistik renta ko'rinishiga ega bo'igan edi.
18
Do'stlaringiz bilan baham: |
