ONA TILI O‘QITISH METODIKASI FANIDAN
BT SIRTQI TA’LIM YO‘NALISHI 3-KURSLAR UCHUN 6-SEMESTR
ORALIQ NAZORAT TOPSHIRIQLARI
IV VARIANT
1-TOPSHIRIQ. “Ona tili va o‘qish savodxonligi” fanidan 1- va 2-sinflarda olmoshni o‘rganish bo‘yicha topshiriqlarni tahlil qilib, o‘z fikringizni yozing.
Olmosh ham mustaqil so‘zlar turkumiga mansub bo‘lib, nutqda ot, sifat, son so‘z turkumlari o‘rnida qo‘llanadi. Olmosh shaxs, narsa, belgi va miqdorni ko‘rsatish uchun xizmat.qiladi.Matnda bir xil so’z yoki jumlani qayta-qayta takrorlamaslik uchun u, bu, shu kabi so’zlardan foydalanamiz.
Masalan:
Mahalamiz nomi Saraosiyo. Sariosiyo nomi, bobomning aytshlaricha,”tegirmonboshi “ degan ma’noni bildirar ekan.
Mahallamiz nomi – Sariosiyo. Bu nom, bobomning aytishlaricha “tegirmonboshi” degan ma’noni bildirar ekan.
Sizningcha qaysi ustundagimatn to’g’ri?
Olmoshlar ham xuddi sonlar kabi boshqa so‘z turkumlaridan yasalmaydi. Biroq son va olmosh turkumiga mansub so‘zlar boshqa so‘z turkumlarini yasash uchun asos bo‘lishi mumkin: birlik, ikkilanmoq, biryo‘la, sensiramoq, sizlamoq, manmanlik, allaqachon kabi. Olmoshlar ma’no va grammatik xususiyatlariga ko‘‘a yetti guruhga bo‘linadi.
Kishilik olmoshlari. Bu turdagi olmoshlarga quyidagilar kiradi:
Birlik sonda Ko‘plik sonda
I sh. men I sh. biz
II sh. sen II sh. siz
III sh. и III sh. ular
O‘zbek tilida 1 shaxs birlik sondagi kishilik olmoshi ko‘plik sondagi I shaxs kishilik olmoshi bilan almashinib ham qo‘llanadi. Masalan: Kitoblarni men keltiraman. Kitoblarni biz keltiramiz. Ushbu gaplarning har ikkalasida ham ishni bajaruvchi birlik sondagi birinchi shaxsdir. Shuningdek, II shaxs birlikdagi kishilik olmoshi o‘rnida II shaxs ko‘plik sondagi kishilik olmoshi qo‘llanib, ko‘plikni emas, balki hurmat ma’nosini anglatadi. Masalan: Uyga sen birinchi kir. Uyga siz birinchi kiring. Har ikkila holatda ham bir kishi nazarda tutilyapti. Odatda ko‘plik ma’nosi -lar qo‘shimchasi qo‘shilganda anglashiladi: Sizlar tezroq boraveringizlar, orqalaringizdan yelib boramiz. Bugun qabul tugadi, sizlami boshqa kuni yana chaqiramiz.
Men kishilik olmoshi o‘rnida mumtoz adabiyotda kamina faqir, qulingiz, banda kabi so‘zlar ham qo‘llanib kelingan.
O‘zbek tilida sen kishilik olmoshiga -lar ko‘plik qo‘shimchasi qo‘shilgan holda qo‘llanishi ham uchraydi. Bunda mensimaslik, kamsitish, istehzo, ta’na kabi ma’nolar bo‘rtib turadi. Masalan: Senior bu yerda nima qilyapsanlar? Men senlarga aytyapman. Senlarni deb shuncha g‘alvaga qoldim.
Ko‘plik sondagi birinchi shaxs biz kishilik olmoshi ham nutqda -lar ko‘plik qo‘shimchasi bilan qollanishi mumkin. Bunda ko‘plik ma’nosi yanada kuchaytiriladi. Masalan: Bu ishni biz bajaramiz. Gapdan anglashilayotgan ish-harakatni bir kishi yoki ko‘pchilik bo‘lib bajarish mumkin. Bu gap bilan qiyoslang: Bu ishni bizlar bajardik. Ish-harakat bir kishi tomonidan bajarilmagan, ko‘pchilik tomonidan bajarilgan.
O‘zlik olmoshi. O‘zbek tilida o‘zlik olmoshi о‘z so‘zidangina iborat. Rus tilida esa bu vazifani egalik olmoshlari bajaradi. O‘z olmoshi otlar bilan birikib kelganda rus tilidagi svoy olmoshiga, egalik qo‘shimchasi bilan kelganda sam belgilash olmoshiga to‘g‘ri keladi: o‘zimning uyim, o‘zingning fikring, o‘zim, o‘zing kabi. O‘zlik olmoshi avval egalik, keyin kelishik qo‘shimchalarini olib turlanadi:
Do'stlaringiz bilan baham: |