|
Janiltpashlar
Insaniyat odobining hám adamiylik tiykarınıń ullı qasri ústinlerinen biri — so 'zlash hám sóylewdiń qimniatbaho gáwharın álpayımlıq hám ádep burawı menen teshmoq esaplanadı. Insaniyat kámalı hám biliminiń bálent mártebelerinen biri shıraylı sóylew hám shıraylı sóylew bolıp, bul bog'ning guli dáslepki báháristonning jaǵımlıı menen ashıladı. Grek hakimlarining búydewlerinshe, til hár bir aqıl iyesi pazıyleti ǵáziynesiniń gilti bolıp tabıladı hám hár gey birewdiń bilimi muǵdarı onıń sózleri arqalı m a 'lum boladı. Insan júregindegi pikirin, tabıs hám quwanıshın, japsaq hám ruwxıy azapların ózgeler menen dardlashishi,
bóliw kóriwi kerek. Shıraylı, ótkir, dana -dana etip sóylew de bir uqıp, kórkem óner esaplanadı.
Xalqda bópe olamga keliwi hám oǵan kútim jumısları baslanıwı menenoq ata-ana, kempir apa -babalar, birinshi náwbette, onıń k o '/i. tiline k o 'p ro q e 'tibor berediler. Kózleriniń nurarshon, tiliniń ótkir bolıwı ushın bar kúsh, uqıpların ayanuiydilar. Insan sóylemese, gúńelek bolsa, bul júdá salmaqli, qıyınshılıqlı sawda esaplanǵan. Soǵan kóre áyyemgi-áyyemgi zamanlarda balaǵa háyyiw-qosıq búydewde analardıńlar bul haqqındaǵı iygilikli
niyetlerin tómendegi sıyaqlı qosıqtıń bir qatarılarda ańlatıwǵan :
Úyingga biyday to'lsin.
Tiliń de ótkir bolsın,
Háyyiw, balam. háyyiw-yamasa,
Janım balam, háyyiw-yamasa.
Kórer kózim, háyyiw-yamasa,
Sózler sózim, háyyiw-yamasa!
Xalıq awızsha ijodining eń kóp tarqalǵan hám m uhim
janrlaridan biri tez aytıw balanıń tilin tuwri, ótkir qi1 jumısından tısqarı, aqliga aqıl qosadı, sanasına rawajlantıradı,
yadın bekkemleydi, ata-anasına, el-jurtına, ózin qurshap alǵan olamga salıstırǵanda mehir-muhabbatın asıradı. Basqasha sóz dizbegi menen aytqanda, jańa áwlad hár gezek ózinden aldınǵı áwladlar jańalıq ashqan zatlardı esapqa aladı,
ózlestiredi. Bul jol, shubhasız, basqalarına qaraǵanda aqılǵa say, paydalı, jarqıraǵan keleshek jolı bolıp tabıladı. Tez aytıwdı qayta -qayta shınıǵıw qılıw, berilgen tekstti
ańsatǵana dilga, tilge jo qılıp alıw hár tárepleme paydalı bolıp tabıladı. Sóz oyını menen atqarıw etiletuǵın hár bir tez aytıw zamirida bir neshe wazıypalar jatadı. Usılardan birinshisi qayta -qayta shınıǵıw qılıw, tınımsız tákirarlaw nátiyjesinde balanıń sóylewi
shıǵadı, tili tuwri boladı. Bulardıń hámmesi jıynalıp kelip bala tárbiyasına baylanısadı. Bala olamga keliwi menenoq onı keleshekte kámal insan bolıp ósiwi ushın mine sonday
ilajlardı qóllawǵa tuwrı keledi. Bul jumıs keshiktirilsa, nátiyje shıqpay qalıwı múmkin. Zero, pútkil turmısı hám ijodini insan salamatlıǵına qaratǵan Ibn Sino da bunı qattı aytıp otedi:
„Jigit menen qız turmıs qurıwıbdi. Oradan toǵiz ay,
toǵız kún, toǵız saat -ol toǵız minuta ótkennen, perzent
kóriwibdi.
Balamizni qanday tárbiya etemiz? — depdi hayalı kúyewine.
— I Ini sonday tárbiya qilaylikki, úlken bolǵanda el-jurtına
paydası tegadigan bolsın, — depdi kúyewi.
Hayalı da :
— T o'g'ri aytasiz, men da sonı oylap turǵan edim.
Jaqsısı, ustaz Ibn Sinodan sorap kóreylik -ne, ol kisi ne
derkin, — depdi.
Bul gáp kúyewine de m a 'qul túsipdi. E r-xolin balanı
kóterip, Ibn Sinonikiga kelisipdi. Ol kishi bir ılashıqta jasar,
sonday b o 'lsa-de, dong'i olamga ketken eken.
Ibn Sino olardı jaqsı kútip olibdi, ne jumıs menen
kelgenliklerin sorapdı.
— Balamizning tárbiyası haqqında bizge máslahát bersangiz.
Tokı úlken bo'lgach, el-jurtqa paydası tegadigan kisi bolsa, — dep sorapdı.
— Q achon tuwıldı? — dep sorapdı Ibn Sino.
— Erte menen tuwıldı, — dep erining ornına hayalı juwap
beripdi.
— Ey balalarım, — depdi Ibn Sino, — bala erte tańda tuwılǵan eken, házir sáske boldı, keshikibsizlar. Bala tuwılıwı menen onıń tárbiyası haqqında qayǵılanıw kerek edi".
Kórinip turıptı, olda, balanıń den sawlıǵın, es-hushi, usınıń menen birge sóylewine de saldamlı munasábette bolıw zárúr. Tez aytıw ápiwayı, ápiwayı, balaǵa tanıw mısallar jardeminde ámelge asıriladı. Nanbayshılar haqqındaǵı tez aytıwlarǵa e 'tibor bersak, olarda
nanbayshılardıń miynetleri talay saldamlı, oǵada m as'uliyatli ekenligi aytnadı. Sebebi bul jerde tayarlanǵan ónimdi adamlarǵa dıqqatqa ılayıq qılıw kerek. Usınıń sebepinen nanbayshı qamırǵa qayta -qayta qayta isley aladı, duz-namagini raso etedi, tandır
temperaturası da m e 'yorida bolıwı talap etiledi. O 'shandan keyin jabılǵan nonning obi-tobida bolıwı oǵada sergeklik menen gúzetiledi. Nonning kuyip ketpewi, shiyki bolıp qalmawın payqay biliw de úlken m ahorat bolıp tabıladı. M áne sol wazıypalardı a 'lo
dárejede ótew etken nanbayshı óz sheberligin hár qansha kózko'z qilsa, maqtasa arzıydı :
Nanbayshı nan yopar,
Nonni now at dep sotar, —
sıyaqlı tez aytıwlar sol tiykarda júzege kelgen.
Do'stlaringiz bilan baham: |
