O‘quvchilarda axborot iste’moli madaniyatini shakllantirish

7-BILET

. 1. O‘quvchilarda axborot iste’moli madaniyatini shakllantirish

2. STEAM ta’lim (STEAM education) o‘ziga xos hususiyatlari.

3.Yangi avlod darsliklarini yaratishga qo‘yiladigan talablar.

Javoblar

1. O‘quvchilarda axborot iste’moli madaniyatini shakllantirish

Bugun biz tez suratlar bilan o‟zgarib borayotgan,insoniyat hozirga qadar boshdan kechirgan davrlardan tubdan farq qiladigan o„ta shiddatli va murakkab bir zamonda yashamoqdamiz.Davlat va siyosat arboblari,faylasuflar va jamiyatshunos olimlar,sharhlovchi jurnalistlar bu davrni turlicha ta‟riflab, har xil nomlar bilan atamoqdalar.Kimdir yuksak texnalogiyalar zamoni desa,kimdir tafakkur asri,yana birov yalpi axborot davri sifatida izohlamoqda.Albatta, bu fikrlarning barchasida ham ma‟lum ma‟noda haqiqat,ratsional mag‟iz bor.Chunki ularning har biri o„zida bugungi serqirra va rang-barang hayotning qaysidir belgi alomatini aks ettirishi tabiiy.Ammo ko„pchilikning ongida bu davr globallashuv davri tariqasida taassurot uyg‟otmoqda.Globallashuv jarayoni hayotimizga tobora tez va chuqur kirib kelayotganing asosiy omili va sababi xususida gapirganda shuni obektiv tan olish kerak-bugungi kunda har qaysi davlatning taraqqiyoti va ravnaqi nafaqat yaqin va uzoq qo„shnilar, balki jahon miqyosida boshqa mintaqa va hududlar bilan shunday chambarchas bog‟lanib boryaptiki,biron mamlakatning bu jarayondan chetda turishi ijobiy natijalarga olib kelmasligini tushunish,anglash qiyin emas. Shu ma‟noda,globallashuv-bu avvalo hayot sur‟atlarining beqiyos darajada tezlashuvi demakdir.Har bir ijtimoiy xodisaning ijobiy va salbiy tomoni bo„lgani singari,globallashuv jarayoni ham bundan mustasno emas.Hozirgi paytda uning g‟oyat va keng qamrovli ta‟sirini deyarli barcha sohalarda ko‟rish,hiz etish mumkin.

Ayniqsa bugungi kunda zamonaviy axborot maydonidagi harakatlar shu qadar

tig‟iz,shu qadar tezkor rivojlanayotgan bir paytda,elgarigidek,ha bu voqea bizdan

juda olisda yuz beribdi,uning bizga aloqasi yo„q deb beparvo qarab

bo„lmaydi.Mana shunday vaziyatda odam o‟z mustaqil fikriga,zamonlar sinovidan

o„tgan hayotiy-milliy qadriyatlarga,sog‟lom negizda shakllangan dunyoqarash va

mustahkam irodaga ega bo‟lmasa,har turli ma‟naviy tahdidlarga,ularning goh

oshkora,goh pinhona ko‟rinishidagi ta‟siriga bardosh berishi amrimahol.

Bugungi kunda yoshlarimiz nafaqat o„quv dargohlarida,balki radio-

televideniya,matbuot,internet kabi vositalar orqali ham rang-barang axborot

ma‟lumotlarni olmoqda.Jahon axborot maydoni tobora kengayib borayotgan

shunday bir sharoitda bolalarimizning ongini to„g‟ri axborot bilan boyitish,ularda

axborot iste‟moli madaniyatini shakllantirish asosiy vazifalarimizdan biridir.Bu

o„rinda badiiy adabiyot,kitob mutolaasi katta yordam beradi.

Badiiy adabiyotning inson ma‟naviy dunyosiga ta‟siri benihoya katta.Badiiy

adabiyot qalbni tarbiyalaydi.Adabiyotga oshno insonning dili mehr-muhabbatga

to„liq bo„ladi.Kitob,xususan,badiiy asarlar o‟quvchiga ma‟naviy zavq berishi

bilan birga axborot iste‟mol madaniyatini shakllantiradi.”Qanday qilib axborot

iste‟moli madaniyatini shakllantirish mumkin,degan savol hamisha dolzarb bo‟lib

kelgan.Hech ikkilanmasdan aytish mumkinki,buni birinchi navbatda badiiy

asarlar o‟qish, ommaviy axborot vositalaridan o‟rinli foydalanish,internet

tarmog‟idagi ma‟lumotlarning faqat to„g‟ri talqinlarini qamrab olish, undan faqat

yaxshilik yo‟lida foydalanish bugungi yoshlarimizning oldida turgan asosiy

vazifalardan biridir.

Inson qancha ko„p kitob o„qisa,uning fikr doirasi tiniqlashib,silliqlashib

boradi.O‟qish madaniyatini shakllantirish asosida “kitobxonlik madaniyati” tarkib

topadi.Ana shu sababli kitobxonlik madaniyati fan darajasiga ko„tarilishi,nafaqat

kitob mutolaasini targ‟ib etish,balki muntazam kitob o‟qishga odatlanish,o‟qish

uchun kitobni to„g‟ri tanlay olish,voqelik bilan dialogga kirishi asosida o„z-o‟zini

anglashga erishish o‟ta muhimdir.O„qish madaniyati keng qamrovli tushuncha

bo„lib,kitobga qiziqish va uni sevish,adabiyot bilan kengroq tanishishni, kitob

bilan ishlash haqidagi maxsus bilimlarga ega bol„ishni taqozo etadi.Shu bilan

birga hozirgi vaqtda “kitobxonlik madaniyati”,”mutolaa madaniyati”,”axborot

madaniyati”,”axborot iste‟moli madaniyati” kabi atamalar keng qo‟llanmoqda.

Bugun axborotlar oqimi shiddat bilan kuchayib borayotgan, kompyuter va

umuman texnika olami inson hayotida tobora kengroq va mustahkamroq o‟rin olib

borayotgan bir zamonda ”axborot iste‟moli madaniyati “muammosining yanada

dolzarblik kasb etishi sir emas. Zero, iste‟mol madaniyati inson ma„naviy

olamining ajralmas qismi ekan, inson ma„naviyatini shakllantirish, axborotni

to„g‟ri yetkazish va qabul qilish ta„lim-tarbiya jarayonidagi eng asosiy vazifa

bo‟lib qolaveradi. Bunda esa kitobxonlik” madaniyati ko‟mak beradi.O„quvchi

yoshlar har qanday axborotni o„qiganda unga ongli, eng muhimi, estetik

munosabat bildira oladigan, undan to„g‟ri foydalanadigan darajaga yetishi uchun

birinchi navbatda ko„p kitob o„qishi,o‟qilganda ham kitob zavq bilan o‟qilishi,

kitobxon undan tegishli huzur va ruhiy qanoat tuyishi kerak. Buni ixcham tarzda

―estetik to„yinish deb ifodalash mumkin bo‟lar.Zamonaviy sharoitda axborot -

kommunikatsiya texnalogiyalarining jadal taraqqiy etishi va internet tarmog‟idan

ma‟lumotlar olish,imkoniyatining kengayishi bolalarda ilmiy dunyoqarashni

shakllantirishda katta ahamiyat kasb etishi bilan birga, ta‟lim-tarbiya jarayoniga

salbiy ta‟sir ko‟rsatuvchi ayrim muammolarni yuzaga keltirmoqda

1.Internet tarmog'idan noto'gri foydalanish turli to'gri-noto'gri ma'lumotlarni o'qish unga ishonish

2.Bugun axborot iste‟molchilarining kattagina qismini o„ziga og‟dirib

ulgirgan ijtimoiy tarmoqlardagi xabarlar, ko„pincha ma‟lum guruhlar yoki

foydalanuvchilar tomonidan joylashtirilishi. Bunday axborotlarning shakli,

mazmuni, hajmi turlicha bo„lish bilan birga ko„pincha manba tekshirilmasdan

tarmoqqa qo„yilishi.

Ushbu holatni rasmiy saytlar misolida ko‟rganimizda, ularda birinchi

axborot manbalaridan ko„ra havola(link)li xabarlar ko„pligiga guvoh bo„ldik.

3. Global tarmoq texnologiyalarining iste‟molga kirib kelishi tushunchasi va

uni taqdim etish haqidagi ming yillik tasavvurlarni butunlay o„zgartirib yuborilishi.

Avvallari keng jamoatchilik asosiy axborotni faqat OAV orqali qabul qilgan

bo„lsa, bugun auditoriyaning o„zi ham axborot yetkazuvchi “xabarchi”larga

aylanishi;

4. Jurnalistika olamida hamma davrlarda ham noto„g„ri axborot xolis,

ob‟yektiv, sifatli axborot bilan yonma-yon yashashi.Ayniqsa, bugungi kundagi

noto„g„ri axborotning salmoqli qismi internet hissasiga to„g„ri kelishi. Ayni paytda

milliy jurnalistikada virtual axborot oqimini tartibga soluvchi huquqiy asosning

yo„qligi va tegishli qonunchilik hujjatlari hali bu sohani yetarlicha qamrab

olmagani noto„g„ri axborotning tarqalishiga yaxshigina zamin yaratishi;

Internet cheksiz-chegarasiz axborot manbaidir. Ammo bu axborotlar to„g„ri yoki

noto„g„riligini qanday farqlash mumkin? Qanday axborotlardan ehtiyot bo„lish,

qandaylariga ishonish kerak? Umuman internetdagi axborotning to„g„riligiga kim

mas‟ul? Bu kabi savollar juda ko„p va ular sohaning rivojiga jiddiy yondashuvni

taqozo qilyapti.

Bugungi kunda kiber olamda noto„g„ri axborotning ko„payishi, ayniqsa internetda

tobora ommalashayotgan bloglardagi asosiy xabar va ma‟lumotlarning sub‟ektiv

qarashlardan iboratligi bilan ham bog„liq. Sub‟ektivlik esa axborot

noto„g„riligining muhim omili bo„ladi. Saytlar hozir internet olamida ommaviy

axborot vositasi vazifasini bajarmoqda. Bunday jonli kundaliklarning doimiy

o„quvchilari soni ayrim ro„yxatdan o„tgan milliy saytlarimiz auditoriyasidan-da

ko„proq. Shunday ekan, bloglarda e‟lon qilingan har qanaqa fikr, qarash undan

foydalanuvchilar tomonidan axborot sifatida qabul qilinishi va o„zlashtirilishini

unutmaslik kerak. Shu nuqtai nazardan shaxsiy qarashlarni ifodalashga berilib

ketgan ayrim saytlar internetda noto„g„ri axborot tarqalishida sababchi

bo„lmoqdalar. Natijada bundan avvalo,o‟quvchi-yoshlarimiz ziyon ko‟rishmoqda.

Insoniyat hayotiga televidenie kirib kelganida, yoshlar tugul kattalarning katta

bir qismi ham: “Mana endi teatr san‟ati o„ldi, tamom bo„ldi deyavering, har qanaqa

spektaklni uyda o„tirib, ekran orqali bemalol, hatto yonboshlab ham tomosha qilish

mumkin”, deyishgan. Bu gapni odamlar ongiga nechog„li singdirishga

urinishmasin, televidenie ham, teatr san‟ati ham gurillab o„sishdan, takomil

topishdan to hanuz to„xtashgani yo„q, aksincha, bir-birlariga yelkadosh, sirdosh,

sahnadosh bo„lib kelishmoqda.

Kitob mutolaasi haqidagi bahsga kelsak, fikrimcha, “qog„oz kitob” bilan

“internet kitob”ning ikki muhim o„ziga xosligi bor. Insoniyatning buyuk ixtirosi

hisoblanmish qog„oz kitob o„quvchining ongiga, qalbiga, fikri-zikriga, ma‟naviy

olami, turmush tarziga ta‟sir ko„rsatadi, internetning beqiyos, aql bovar

qilmaydigan imkoniyatlari esa bizning xabardorligimizni oshiradi, buni inkor

etmoqchi emasmiz.

Ikkinchi o„ziga xoslikni quyidagicha izohlash mumkin. Biz aytayotgan o„sha

qog„oz kitoblar, bilsangiz, bizning hayot bulog‟imiz,tomirlarimizda oqayotgan

hayot chashmasining naqd o„zi”. Buning hech mubolag„asi yo„q. Nashrdan yangi

chiqqan kitobni “sovutmay” o„qish, issig„ida mag„zini chaqish nechog‟lik lazzatli

ekanini tushuntirib o„tirishga hojat bo„lmasa kerak.

Adabiyot ixlosmandlaridan biri bundan ancha yillar avval: “Insoniyat yigirmanchi

asrga ot minib, gurillab kirib kelgan edi, undan piyoda, boshini egib chiqib

ketmoqda”, deb yozgan edi.Biz yangi asrning yangi o„n yilliklariga, bizdan keyingi

avlodlar esa yangi-yangi asrlarga boshni baland tutib, hazrat Alisher Navoiy

bobomizdan qolgan she‟riyat deb atalmish ma‟naviy xazinani qog‟oz kitoblar

holida qo„ltiqqa qistirib, ulardan taralayotgan yog„du jilolaridan ruhlanib kirib

boramiz.Davrlar evrilishi g„alati, bizlar kitob o„qishga mukkasidan ketgan 80-90-

yillarda, ota-onalarimizga bobo,buvilarimiz “Ko„p kitob o„qima, miyang suyulib

ketadi”, deb tanbeh berishgan. Bugungi yoshlarga kitob o„qishni gapirsang, ensasi

qotadi. Ammo biz bu o„rinda yoshlarni mutlaqo ayblamoqchi emasmiz, agar

jamiyatda bilim-ma‟rifat, adabiyot qadr-qimmat topsa, albatta, aziz bolalarimiz

kitobga qaytishlariga ishonaman. Bugun kitoblarni chop etish, ularni tarqatish

tizimini takomillashtirish va eng muhimi, kitob chiqarish va kitobxonlikning davlat siyosati darajasiga ko'tarilayotganidan quvonishimiz kerak

Darhaqiqat, har bir inson dunyoga kelar ekan, atrof-muhitga, o„zi o„sib-

ulg„aygan jamiyatga tafakkur nigohi bilan boqib, undan ibrat oladi, xulosalar, fikr-

tushunchalar bilan boyiydi va shularga tayangan holda inson bo„lib shakllanadi.

Chinakam badiiy adabiyot ana shu fikru- xulosalarni benihoya go„zal bir tarzda

ifoda etadi, eng ta‟sirchan, unutilmas voqealar vositasida teranlashtiradi,

mustahkamlaydi. Bir so„z bilan aytganda, adabiyot odam bolasida chin insoniy

fazilatlarni shakllantiradi.

Unutmasligimiz kerakki, shaxsiyati mazkur mezon va fazilatlardan mosuvo kimsa

halol va yaxshi ishchi yoki xizmatchi tugul, tom ma‟nodagi inson ham bo„la

olmaydi.

Fuqarolarida ushbu mezon va fazilatlar shakllanmagan jamiyatda esa sof

ma‟naviy-iqtisodiy taraqqiyotning bo„lishi mumkin emas. Bunday jamiyatni bir-

birini aldovchi, talovchi, bir-birining haqini yeyishdan qo„rqmaydigan beshafqat

olomon, desak, sira-sira xato qilmaymiz.

Achchiq bir haqiqatni tan olaylik, ayni paytda ko„pchilik mutolaa qilishga

ajratiladigan vaqtini “bemaza qovunning urug„iday “ko„payib ketgan seriallarga,

ko„ngilochar gazetalar, ularda bosilayotgan oldi-qochdi, badiiylikdan ming

chaqirim yiroq “hikoya”larga sarflamoqda. Ular milliy va jahon mumtoz

adabiyotiga mansub asarlarnigina emas, umuman har qanday kitobni agar u andak

o„yga toldiradigan, tafakkurga chorlaydigan jiddiyroq bo„lsa, o„qishni

xohlashmayapti.

Yana bir gap, bugungi kunda biz farzandlarimiz kitobdan uzoqlashib borayapti,

degan gapga yopishib olib, bunda darrov zamonaviy texnika va texnologiyalarni,

internetni ayblashga tushamiz. Holbuki, globallashayotgan dunyoda butun

insoniyat texnikadan unumli foydalanmoqda, lekin ular kitoblarni, ayniqsa,

mumtoz adabiyotni aslo chetga surib qo„yishayoganlari yo„q. Kitobxonlik darajasi

borasida jahon mamlakatlari reytinglarini ko„rib chiqib, bunga ishonch hosil qilasiz

Xorijda ushbu muammoni hal qilish yo„llari avvalgidan qizg„inroq, jiddiyroq

yo„sinda olib borilmoqda. Turli anjumanlar, muhokamalar, adiblar bilan

uchrashuvlar, kitob bayramlari sifati ortib bormoqda. O„rta maktablar dasturiga

mutolaa bo„yicha maxsus darslar kiritilmoqda. Bu darslarda o„quvchilarda kitobga

muhabbat, matnni tushunib, to„g„ri talqin qilish, eslab qolish ko„nikma va

malakalari shakllantirilmoqda

Bir qator o„zbek adabiyotining eng sara namunalarini nashri hali ham

qoniqiqarli emas.Jumladan, Alisher Navoiyning yigirma jilddan iborat asarlari

ma‟lum bir tirajlarda bosilib chiqdi.Ammo nazarimizda bular kam, chunki Alisher

Navoiy nafaqat maktab va institut kutubxonalari, balki har bir o„zbek xonadonida

bo„lishi zarur. Navoiyni qo„ya turing, hatto Abdulla Qodiriyning “O„tkan kunlar”

romani har yuzta o„quvchidan bir yoki ikkitasiga to„g„ri kelayotganiga nima

deysiz?! Qodiriyning eng mashhur asari shunchalik kam darajada o‟quvchi

e‟tiborida ekan, boshqalar haqida gapirmay qo„ya qolaylik.

Kitob savdosi va narxi eng og„riqli nuqtamizga aylangan, desam aslo mubolag„a

bo„lmaydi Hozir televizor va matbuotda chiqish qilayotgan ko„pgina noshirlar,

mutaxassislar bu borada aniq takliflar berishga ojizlik qilishyapti. Bizningcha,

buning yechimi bor, bu ham bo„lsa, adabiy doirada e‟tirof etilgan, mutaxassislar

tavsiya etgan kitoblarni yirik tirajlarda chop etish. Takror bo„lsa-da aytamizki,

muallif, kitob va kitobxon o„rtasidagi uzilishni tiklash uchun bosilayotgan

kitoblarning adadini qo„rqmasdan oshirgan holda kitob bahosini tubdan

arzonlashtirish lozim. Bunday kitoblar do„konlarda uzoq vaqt turib qolmaydi.

Qolaversa, kitob mualliflari bo„lgan zahmatkash ijodkorlar ham mehnatiga yarasha

qalam haqi, ya‟ni rag„bat oladi. Moddiy va ma‟naviy rag„bat esa ularni yanada

yaxshi asarlar yozishga, kerak bo„lsa, o„z asarlari bilan dunyo adabiyotiga

chiqishga undashi turgan gap. Shu o„rinda kitoblar saviyasi va albatta, mualliflar

masalasiga ham to„xtalib o„tishga to„g‟ri keladi. Bugun axborotlar oqimi nihoyatda katta cheksiz

O„quvchi shu axborotlar orasidan eng saralarini, o„ziga ma‟qulini, muhimini

tanlab, saralab olib o„qishi kerak. Buning uchun eng yaxshi asarlar yuzasidan xolis

ilmiy munozaralar, amaliy mashg„ulotlar olib borilishi maqsadga muvofiq.Yaxshi

kitoblarning televidenie, OAVdagi targ„ibot va taqdimotlari ham ayniqsa, katta

samara beradi. Albatta, qaysi asarni o„qish har kimning shaxsiy ishi. Birovni

zo„rlab bunga qiziqtirib bo„lmaydi.

Lekin afsuski, bugun iste‟dodli shoir yoki adib kitobini chiqarolmay, chiqargan

taqdirda ham sotolmay o„tirgan bir paytda adabiyotga mutlaqo aloqasi yo„q

kimsalar badiiyatdan yiroq, hatto insoniy odob-axloqqa zid bo„lgan jild-jild

kitoblarni chop etib, do„konlaru maktab va kollej o„quvchilarini o„z “ijod”laridan

bahramand etishmoqda. Ko„plab xususiy nashriyotlar kitobning nonday aziz va

pokligiga putur yetkazib, maza-matrasiz, imloviy xatolar g„ij-bij kitoblarni

chiqarish ishiga o„z “hissa”larini qo„shishmoqda. Alal-oqibatda bu bir jihatdan

zukko yoshlarni kitobdan bezdirib qo„ysa, ikkinchidan odamlarning tarbiyasiga,

ma‟naviyatiga salbiy ta‟sir ko„rsatmoqda. Bunga esa aslo loqayd qarab bo„lmaydi.

Bizningcha, umuman, ta‟lim maskanlaridagi kutubxonalarga badiiy adabiyot

niqobi ostida soxta va sayoz narsalarni turli yo„llar bilan kirib kelishiga zinhor yo„l

qo„ymaslik kerak.

Nazarimizda, kitobga, kitob mutolaasiga munosabatni tubdan o„zgartirish uchun

avvalo, ziyoli o„qituvchilarga suyanishimiz kerak. Ya‟ni axborot targ„ibotchilari

qanchalik bilimli, ziyoli bo„lsa, shuncha ijobiy natijaga erishish mumkin. Aytish

kerakki, kitob chiqarish va sotish bu cho„ntakni qappaytirish yoki biznes qilish

emas.Yaxshi kitoblar qaysi janr yoki mavzuda bo„lishidan qat‟i nazar, u

ma‟naviyat quroli, axborot manbayi ekanini mas‟uliyat bilan to„la-to„kis

anglashimiz lozim. Iqtisodiy zararni hamma vaqt to„ldirish mumkin, lekin

ma‟naviy ziyonni qoplab bo„lmaydi. So„zning, adabiyotning qadrini qanchalik

yuksak ko„tarsak, madaniyatimiz, ma‟naviyatimiz shunchalik yuksaladi. Axborot

iste‟moli madaniyati oshadi ,mana shunda bolalarimiz jinoyatchilik, turli bema‟ni

oqimlar ko„chasidan ming chaqirim uzoqda bo„ladi. O„zining kimligini, o„zligini bilgan inson ota-ona, ona Vatan vatanparvarlik degan muqaddas qadriyatlarning tub mohiyatini anglashga qodir bo'ladi

2. STEAM ta’lim (STEAM education) o‘ziga xos hususiyatlari

dolzarblik kasb etishi sir emas. Zero, iste‟mol madaniyati inson ma„naviy

olamining ajralmas qismi ekan, inson ma„naviyatini shakllantirish, axborotni

to„g‟ri yetkazish va qabul qilish ta„lim-tarbiya jarayonidagi eng asosiy vazifa

bo‟lib qolaveradi. Bunda esa kitobxonlik” madaniyati ko‟mak beradi.O„quvchi

STEAM ta’lim tizimi nima?

Agar ushbu qisqartmani yoysak, quyidagilarni olamiz: STEAM bu — S – science, T – technology, E – engineering, A – art va M – math. Ingliz tilida bu shunday bo’ladi: tabiiy fanlar, texnologiya, muhandislik, san’at va matematika. Ushbu yo’nalishlar zamonaviy dunyoda eng mashhur bo’lib kelayotganini unutmang. Shuning uchun bugungi kunda STEAM tizimi asosiy tendentsiyalardan biri sifatida rivojlanmoqda. STEAM ta’limi yo’nalishi va amaliy yondashuvni qo’llash, shuningdek, barcha beshta sohani yagona ta’lim tizimiga integratsiyalashuviga asoslangan.