|
“Taksonomiya” atamasi yunonca taxis (tartib bo‘yica joylasuv) va nomos (qonun) so‘zlaridan iborat bo‘lib, ob‘ektlarni o‘zar aloqadorlik asosida tasniflas va tizimlastiris ma‘nosini anglatadi. Blum taksonomiyasi o‘quv faoliyatining turli sohalarini qamrab oladi: kognitiv (bilish), affektiv(hissiy-qadriyatli), psixomotor(harakat)li.
1. Kognitiv soha. Bunga mavjud bilimlarni qayta tafakkurlas, ularni o‘zlastirilgan harakat usullari bilan cag‘istiris, ya‘ni g‘oyalar tuzis zaruriyatiga tegisli o‘quv maqsadlari kiritiladi. Ular o‘quvcining kundalik faoliyati ucun kerakli hisoblanib, o‘quv dasturi va darsliklarda o‘z ifodasini topadi.
2. Affektiv soha. Bunga qiziqis va moyilliklarni sakllantiris, u yoki bu sezgilar ta‘sirida hayajonlanis, munosabatni sakllantiris, uni faoliyat davomida anglas va yuzaga ciqaris maqsadlari kiritiladi. Bosqaca qilib aytganda, ob‘ektiv borliqqa bo‘lgan hayajonli-saxsiy munosabatlarni sakllantiris maqsadlari bu sohaning asosini taskil etadi.
3. psixomotorli soha. Bunga u yoki bu motorli, manipulyativ faoliyat turlarini, asab muskullarni markazlastiris ko‘nikmalarini sakllantiris bilan bog‘liq maqsadlar kiritiladi. Misol ucun, mehnat ta‘limi dasturida belgilangan o‘quv maqsadlari aynan su sohaga tegislidir.
Blum taksonomiyasi quyidagi to‘rt printsip asosida qurilgan:
amaliy: o‘qutuvci-amaliyotci ucun taksonomiya samarali qurol bo‘lisi, o‘zida maqsadlar ierarxiyasini ifodalasi lozim;
psixologik: taksonomiya zamonaviy psixologiya fani yutuqlariga tayanisi lozim;
mantiqiy: taksonomiya mantiqiy tugallangan va muayyan icki tuzilmaga ega bo‘lisi lozim;
ob‘ektivlik: maqsadlar ierarxiyasi ular qadriyatlari ierarxiyasini belgilamaydi.
Ayni su printsiplarga tayangan holda o‘quv faoliyatining yuqorida ta‘kidlangan turlari bo‘yica o‘quv maqsadlari taksonomiyasi yaratildi.
Ma‘lumki, pedagogik texnologiyaning o‘ziga xos xususiyati oldindan o‘rnatilgan maqsadlarga erisisni kafolatlaydigan o‘quv jarayonini loyihalas va amalga osirisdir. Ta‘limni maqsadga ketma-ket yo‘naltiris asosi tezkor tezkari aloqa hisoblanib o‘quv jarayonining barca bo‘g‘inlariga kirib boradi. Su boisdan ta‘limga texnologik yondasuvda quyidagilar ajralib turadi:
maqsadlarni o‘rganis va ularni mumkin qadar aniqlastiris (bu bosqicga o‘qituvci birinci darajali ahamiyat beradi);
butun o‘qis jarayonini o‘quv maqsadlariga qat‘iyan qaratis;
o‘quv maqsadlarini mo‘ljallas va su tariqa natijalarni qo‘lga kiritisga butun o‘quv davomiyligini yo‘naltiris;
joriy natijalarni baholas, o‘rnatilgan maqsadlarga erisis borasida o‘qitis jarayonini tuzatis;
natijalarni yakuniy baholas.
O‘quv jarayonini texnologik jihatdan qurising mohiyati aniq belgilangan maqsadlar sari harakatlanis hisoblanadi. Quyida bugungi kunda birmunca keng tarqalgan B.Blum tizimining kognitiv sohasi bo‘yica o‘quv maqsadlari taksonomiyasini keltiramiz. U o‘zida olti toifadagi asosiy o‘quv maqsadlarini qamrab oladi: bilis, anglas, qo‘llas, tahlil, sintez va baholas.
1. Bilis. Bu daraja o‘quv materiallarining asosiy unsurlarini eslas, tusunib yetis va qayta tiklasga yo‘naltirilgan o‘quv maqsadlarini islab ciqisni ko‘zda tutadi. Bu darajadagi maqsadga uc toifadagi bilimlarni sakllantirisni kiritis mumkin:
- xususiyatli bilimlar(masalan, muddatlar, faktlar, sonlar, atamalar, nomlar);
- mulohazali bilimlar (masalan, yo‘nalislar, mezonlar, sinflar, toifalar);
- abstrakt bilimlar (masalan, printsiplar, aksiomalar, teoremalar, umumlasmalar, nazariyalar, tuzilmalar).
2. Anglas. Bu daraja o‘zida uc toifadagi o‘quv maqsadlarini mujassamlastiradi:
- ko‘ciris (yangi vaziyatlarni o‘rganisda bilimlarni qo‘llas ko‘nikmasi);
- interpretatsiya (masalan, hisoblasda qo‘lga kiritilgan natijani og‘zaki tusuntirib beris);
- ekstropolyatsiya (masalan, egallangan bilimlarni o‘xsas vaziyatlarga ko‘ciris ko‘nikmasi).
3. Qo‘llas. Bu daraja, asosan, o‘quvcida amaliy ko‘nikmalarni skllantirisini nazarda tutadi (bilimlarni amaliyotga qo‘llas qobiliyati):
- tusuncalarni qo‘llas;
- algoritmlarni qo‘llas;
- nazariyalarni qo‘llas va hokazo.
4. Tahlil. Bu daraja o‘quv maqsadlarini quyidagi toifalar bo‘yica aniqlastiradi:
- unsurlar tahlili (butunni qismlarga bo‘lis, ajratis);
- munosabatlar tahlili (unsurlar o‘rtasidagi aloqalarni o‘rnatis);
- tamoyillar tahlili (unsurlarni tizimlastiris).
5. Sintezlas. Bu daraja “alohida qismlardan yaxlitini tuzis” ko‘nikmasini sakllantiris bo‘yica o‘quv maqsadlarini belgilaydi:
- g‘oyalar sintezi (masalan, muammo yecimi bo‘yica bildirilgan g‘oyalarning umumlasisi);
- mulohazalar sintezi (masalan, saxs sifatlarining sakllanganlik darajalari, mezonlarini islab ciqis);
- tuzilma sintezi (masalan, ob‘ekt ko‘rinisi cizmasi, koordinat yordamida funktsiyani ifodalas).
6. Baholas. Bu toifa muayyan maqsad ucun u yoki bu materiallarning ahamiyatini baholas ko‘nikmalarini nazarda tutadi. O‘quvci mulohazasi aniq mezonlarga tayanisi zarur. Baholas sifatida icki bilis va isonclar (argumentlas, mantiq) hamda tasqi mezonlar (standartlar, qoida, me‘yorlar)ga tayaniladi. Mezonlarni o‘quvcining o‘zi aniqlasi yoki tasqi tomondan berilisi mumkin. Bu daraja oldingi toifalar bo‘yica o‘quv natijalariga erisganligi to‘g‘risida xulosa ciqaradi.
Sunday qilib, har qanday o‘quv predmeti maqsadlarini usbu taksonomiya asosida aniqlastiris mumkin. Buning ucun o‘quv predmetlarining mavzu(bo‘lim)lari vertikal ustunga yoziladi. O‘quvcilarning aqliy faoliyati turlari esa gorizontal ustunda qayd etiladi. Ular mantiqiy asosda ma‘lum corrahada kesisadi va joriy o‘quv maqsadiga erisis darajasi (bilis, aniqlas, qo‘llas, tahlil) aniqlastiriladi.
Maxsus adabiyotlarda Blum taksonomiyasining turlica modifikatsiyalari keltiriladi. Gap sundaki, bu taksonomiya subhasiz, afzalliklarga ega bo‘lisi bilan ba‘zi bir nuqsonlardan xoli emas. Incunun, kognitiv sohasi bo‘yica o‘quv maqsadlarini tizimlastirisga da‘vo qilayotgan taksonomiya bilis tuzilmasining qabullas, tafakkur, xotira kabi darajalarida qaralmagan, ba‘zi bir o‘quv maqsadlari aqliy faoliyatning turlica darajalarida takrorlanadi. Sunga qaramasdan o‘quv maqsadlarini fan mavzulari bo‘yica tasniflas o‘qituvciga o‘z xususiy pedagogik faoliyatini to‘g‘ri belgilasga, o‘quvcilarning nafaqat icki holatini ifodalasga, balki tasqi namoyon bo‘lisiga, saxs sifatida sakllanisiga katta imkoniyat tug‘diradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
