O’quv yilida umumiy o’rta ta’lim maktablarining

 
2.
 
«Mantiya» va «Sektorlik» atamalarining mazmun-mohiyatini tushuntiring. 

---

26 
@geografiya_test_video_slayd
 
Javob:
Mantiya
– yer po‘sti bilan yadro orasidagi qobiq. Moddalarning zichligi 5,7 
g/sm
3
, Yer hajmining 83 % ini, massasining 68 % ini tashkil etadi. Ikki qismdan 
iborat bo‘lib, yuqori mantiya 900 km, quyi mantiya esa 2900 km chuqurlikkacha 
davom etadi. Harorat 2000° C, yadro bilan chegarasida esa 3800° C ga yetadi. 
Sektorlik
– quruqlik ichkarisiga tomon okeanlardan uzoqlashgan sari iqlim 
xususiyatlarining o‘zgarishi hisobiga tabiat komponentlari va geotizimlarning 
o‘zgarib borishi.
 
3.
 
O‘zbekiston siyosiy-ma’muriy xaritasidan Tojikistonga chegaradosh bo‘lgan 
respublikamizning viloyatlarini ko‘rsating. Ulardan qaysi birining maydoni eng 
kichik? Bu viloyat markazining geografik koordinatalarini aniqlang. 
Javob: 
Respublikamizning Tojikistonga chegaradosh bo’lgan viloyatlari: Farg’ona, 
Namangan, Toshkent, Sirdaryo, Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo. Ular 
ichida maydoni jihatidan eng kichigi Sirdaryo viloyati (4,3 ming km
2
) bo’lib, uning 
markazi Guliston shahrining geografik koordinatalari: 40°50' shimoliy kenglik, 
68°45' sharqiy uzoqlik. 
21-BILET 
1.
 
Geografik qobiqning zonalligi, uning jamiyat hayotiga ta’siri. 
Javob: 
Geografik qobiqda zonallik qonuniyati geografiyadagi ilk qonuniyatlardan 
biridir. Iqlim mintaqalari va zonallikning mavjudligini qadimgi yunon va rim olimlari 
aniqlashgan. Ular Yer yuzasini bir qancha iqlim mintaqalariga ajratganlar. Zonallik 
qonuniyati ning rivoj lanishida A. Gumboldtning (XVIII asr) xizmatlari katta. U 
iqlim va botanik-geografik zonallikni aniqladi. Keyinchalik bu ishlar V. V. 
Dokuchayev tomonidan rivojlantirilib, geografik zonallik qonuniyati kashf qilindi va 
asoslab berildi. Hozirgi paytda, geografik zonallik haqidagi bilimlar V. V. 
Dokuchayev ta’limotiga asoslanadi. Geografik qobiqda zonallik qonuniyati Yerning 
sharsimonligi va unga bog‘liq holda quyosh radiatsiyasining Yer yuzida notekis 
taqsimlanishi, dengizbo‘yi hududlarida iliq va sovuq oqimlar, okeandan materik 
ichkarisiga kirgan sari namlik va haroratning o‘zgarib borishi oqibatida yuzaga 
keladi. Natijada Yer yuzida harorat, bug‘lanish, yog‘inlar, nurash jarayonlari, 
tuproqlar, o‘simliklar, hayvonlar va boshqalar zonalar hosil qilib tarqalgan. Geografik 
zonallik faqatgina Yer (suv) yuzasida, ya’ni atmosfera, litosfera, gidrosfera tutashgan 
joyda yaqqol namoyon bo‘ladi, atmosferada yuqoriga ko‘tarilgan, litosfera va 
gidrosferada esa chuqurlikka tushgan sari zonallik yo‘qoladi. Geografik zonallik 
ekvatordan qutblarga tomon hamda okeanlardan quruqliklar ichkarisiga tomon 
geotizimlarning almashishida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun kenglik zonalligi va 
sektorlik tushunchalari ajratiladi.