O‘quv-uslubiy

Takrorlash uchun savollar

1. 
   Olam tushunchasining mohiyati nimadan iborat?
   
2. 
   Inson nima uchun falsafaning bosh mavzui deb qaraladi?
   
3. 
   Odam-inson-shaxs tushunchalari mohiyatini izohlab bering.
   
4. 
   Inson ma’naviyatining jamiyat taraqqiyotidagi grni nimadan iborat?
   
5. 
   Borliq falsafiy kategoriya sifatida.
   
6. 
   Borliqning asosiy shakllari.
   
7. 
   Birlamchi va ikkilamchi tabiat.
   
8. 
   Inson borlig‘i.
   
9. 
   Ma’naviy borliq
   

3-Mavzu: Rivojlanish falsafasi


Reja:

1. 
   Metod va metodologiya tushunchalari.
   
2. 
   Dialektika va metafizika metodlarining mohiyati va mazmuni.
   
3. 
   Kategoriya tushunchasi.
   
4. 
   Alohidalik (ayrimlik), xususiylik, umumiylik, sistema, struktura, element.
   
5. 
   Mohiyat va hodisa. Mazmun va shakl. Sabab va oqibat. Zaruriyat va tasodif. Imkoniyat va voqelik.
   

Metodologiya (metod-yunoncha ygl, usul, logos-ta’limot) metod to‘g‘risidagi ta’limotdir. Metodologiya nazariy bilimlar va amaliy faoliyat tamoyillarini, usullarini grgatadi. U ma’lum tizim to‘g‘risidagi ta’limotdir.

Falsafiy metod eng universal metod bo‘lib, insonning o‘ziga va dunyoga bo‘lgan munosabatini bildiradi. Bilishning umumiy mantigini kgrsatadi. Mana shunday metodni ishlab chiqishda qadimgi yunon faylsuflari Sokrat, Platon, Aristotellarning xizmati katta. Sokrat turli munozara, muhokamada haqiqatga erishishning dialektik usulini maydonga tashladi. O‘zaro muloqatda, munozarada yangi fikr hosil qilish usuliga, xaqiqatni topish usuliga e’tibor berdi. Platon tafakkur taraqqiyoti usuliga-dialektikaga e’tibor berdi. Fikrlash taraqqiyoti ob’ektiv mantiq asosida rivojlanadi, bilish tushuncha mohiyatini bilishdan iborat deydi.
Aristotel muhokama qoidalari, tafakkur shakl va qonunlarini, induksiya va deduksiyaning haqiqatni ochishdagi grnini kgrsatib berdi. U bilishni tashkil etuvchi dialektik tafakkur shakli kategoriyalarini ishlab chidi. Tafakkur qonun va shakllari to‘g‘risidagi asosida haqiqiy bilishning universal metodini ishlab chiqdi. O‘rta asr Sharq faylasuflari (Forobiy, Ibn Sino, Beruniy) Aristotel ishlarini fanga tadbiq etdilar va uni rivojlantirdilar. Yangi zamonda Bekon indiktiv, empirik metodni ishlab chiqdi. Galiley va Dekartlar fandagi mexanik metodni ishlab chiqdilar. Dekart detuktiv metodning ahamiyatiga katta e’tibor berdi.
Dialektik metodni ishlab chiqishda Kant va Gegelning xizmati katta. Kant bilish nazariyasi dialektik asosdagi jarayon ekanligini kgrsatib berdi. Gegel dialektik metodni universal falsafiy metod sifatida rivojlantirdi, uning kategoriya va qonunlarini ishlab chiqdi. Har bir metodning o‘ziga xos ijobiy va salbiy tomonlari bor.
Dogmatik, metafizik tafakkur metodining vujudga kelishida Aristotelning formal logikasi katta ahamiyatga ega bo‘ldi. U fikrni aniq, nozid izchil isbot qilish kabi metod orqali tafakkurning muayyan qonunlarini yaratdi.
Dialektika borliq va bilishni rivojlanishning umumiy qonunlari, asosiy metodi haqidagi ta’limotdir.
Dialektika tanqidiy-reflektiv (o‘z taraqqiyotiga tanqidiy munosabatda bo‘lish) va mantiqiy me’yoriy metodni sintezlash asosida fikrlashni ijodiy rivojlantirish metodidir. Dialektika borliqni shunchaki tushuntirib qolmay, balki uning shakllanishi jarayonini ham kgrsatib beradi. Borliqning shakllanishi quyidagilarni o‘z ichiga oldadi.

1. 
   Hamma narsa rivojlanadi. U turli-tuman shaklda namoyon bo‘ladi (o‘zgaruvchanlik holati).
   
2. 
   Hamma narsada sokinlik bor.
   
3. 
   Hamma narsa o‘zi-o‘ziga teng va o‘zi-o‘zidan farq qiladi (o‘zgaruvchanlik bilan barqarorlik birligi).
   

Har qanday narsa paydo bo‘ladi, rivojlanadi va o‘z umrini tugatib ikkinchi sifatga gtadi. Biroq ma’lum davrgacha o‘z barqarorligini saqlab turadi.
Ana shunday barqaror tomoni ma’lum qonunlarda o‘z ifodasini topadi. Dialektika qonunlari ham ana shu shaklda vujudga qeladi. U borliqning umumiy mantigini kgrsatgani uchun eng umumiy tavsifga ega bo‘lgan qonunlardandir. Bu qonunlar quyidagilardan iborat: qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni, miqdor o‘zgarishlaridan sifat o‘zgarishlariga gtish qonuni va inkorni inkor qonuni.
Har bir qonun turlicha kategoriyalarda ifodalanadi. Lekin endilikda fizika, matematika, kimyo, biologiya kabi asosiy (fundamental) fanlarda g‘oyat buyuk kashfiyotlar yuz bermoqdaki, ularni teran tahlil qilish va idrok etish uchun birgina dialektikaning qonun va qoidalari kifoya qilmay qoldi. Albatta, bu borada ham turli fikrlar mavjud. Aksariyat, chet el faylasuflari dialektikani mutloq rad etmagan holda sinergetikani (sinergetika degan tushuncha fanga asrimizning 70-yillarda kirib keldi) ham qgllamoqdalar. U dastavval fizikaviy, ijtimoiy jarayonlardagi o‘z-o‘zini tashkil qilish, o‘z-o‘zini boshqarish, xaos (tartibsizlik) kabi holatlarning ygnalishini, qonunyatlarini bilishga qaratilgan. Bu ta’limotni ilk bor belgiyalik fizik Ilya Prigojin, sgngra olmon fizigi Xenrix Xakin va boshqa olimlar asoslagan, u mustaqil tafakkur usulubi sifatida qaralmoqda. Bu ygnalishni endi grgana boshlagan O‘zbekistonlik faylasuflar esa uni dialektikaning davomi deb sharhlamoqdalar. Bizningcha, sinergetika-XX asrdagi fanniy va ijtimoiy taraqqiyot omuxtaligi glaroq yuzaga kelgan yangi tafakkur uslubidir.
Xgsh sinergetikaning o‘ziga xos jihati nimada? Sir emas, XX asrda tabiiy va ijtimoiy fanlardagi kashfiyotlar natijasi glaroq, ob’ekt bilan sub’ekt, moddiylik bilan ma’naviylik, tadqiqotchi bilan uning tadqiq ob’ekti, tabiat bilan jamiyat, turli tabaqa va guruhlar o‘rtasidagi munosabatlarga yangicha yondashuv boshlandi. Uning mohiyati shundan iboratki, fan va falsafaning o‘zaro farqi endi ular orasidagi ziddiyat, qarama-qarshilik hamda antagonizm to‘g‘risida emas, balki ularning, hamkorligi, birligi haqida fikr yuritishni taqozo qilmoqda. Demak, sinergetika inson hayotida, fan taraqqiyotida ilgari uchramagan yangi munosabatlarni falsafiy tahlil qiluvchi ygnalish sifatida paydo bo‘ldi.
Agar dialektika taraqqiyotni qarama-qarshiliklar birligi va kurashi, miqdor o‘zgarishlaridan sifat o‘zgarishlariga gtish, inkorni inkor qonunlari orqali izohlasa, sinergetika ularni taraqqiyotning yagona doimiy (universal) qonunlari deb bilmaydi. Bundan tashqari sinergetika bugungi tamaddun (sivilizatsiya) rivojiga xos bosh tamoyil-uzluksizlik (evolyusiya), bosqichma-bosqich rivojlanish (koevolyusiya), muvozanatsizlik, beqarorlikning beqaror sifat kasb etishi kabi qonuniyatlarni sharhlab berdiki, ular fan, ijtimoiy hayot rivojida borgan sari o‘z isbotini topmoqda.
Sinergetika kashf etayotgan taraqqiyotning evolyusion tamoyilini tahlildan gtkazib kgraylik. Bugungi kunda dialektika ta’kidlagan, ya’ni evolyusiyasiz inqilob, inkilobsiz uzluksiz rivojlanish yuz bermaydi, degan gap eskirib qoldi. Chunki evalyusiya borliqning umumiy qonuni sifatida nafaqat insonlar bilan insonlar o‘rtasida, balki inson bilan tabiat o‘rtasidagi birlik va mushtaraklik, hamkorlikni ham ifodalaydi. U jamiyat hayotida makon va zamonga bogliq geopolitik o‘ziga xoslikni hisobga olishni talab qiladi. Jamiyatda inqilobiy hodisa ygq demokchi emasmiz. Tarixda kgplab inqilobiy tuntarishlar bo‘lgan. Ular to‘g‘risida kgplab asarlar ham yozilgan. Biroq XX asr fani inqilob taraqqiyotda yagona ygl emasligini kgrsatish bilan birga, u eng xatarli ygl ekanini isbotlab berdi. Binobarin, u eski tizimni tajavvuzkorlik va zgravonlik bilan agdarib tashlashni, buzush-u gldirishni, ygq qilishni nazariy jihatdan oqlaydi. Ma’lumki: markscha ta’limotda ham «zgrlik-yangi jamiyatning doyasi» deb qaraladi. Umuman, inqlobiy nazariyada zgrlik e’tirof qilinadi va unga da’vat etiladi. Uzluksiz, tadrijiy ta’limotda esa taraqqiyot eskini buzmasdan, urush-gldirishlarsiz amalga oshishi mumkin bo‘lgan jarayon ekanligi asoslanadi. Bu nazariya hozirgi zamon tabiiy fanlarning poydor qonunlariga asoslangan.
Biz sinergetikani jamiyatimizning bugungi siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy hayotiga tatbiq etar ekanmiz, yurtboshimiz Islom Karimovning «Katta sakrashlar tubdan vayron qilish ygli bilan emas, balki bir bosqichdan ikkinchi bosqichga ketma-ket gtish, ya’ni evalyusion tarzda ilgarilab borishni o‘zimiz uchun qat’iyan tanlab oldik» degan fikridan nazariy asos sifatida foydalanishimiz kerak. Chunki bu gap bugungi zamon universal qonunlariga muvofiq keladi. U metodologik ahamiyatga ega bo‘lgan fikridir.
Sinergetika taraqqiyot jarayonida beqaror holat bilan barqaror holat, muvozanatsizlik bilan muvozanat o‘rtasidagi qonuniyatga tayanadi. Keyingi vaqtlarda falsafaga oid ilmiy ishlarda beqarorlik va barqarorlik tushunchalari bot-bot tilga olinmoqda, bu tushunchalar ham Ilya Prigojining «Beqarorlik falsafasi» asarida sinergetikaning muhim tamoyili sifatida yangicha, an’anaviy bo‘lmagan asosda tahlil etilgan. Olimning fikricha, shu vaqtga qadar beqarorlik tushunchasi salbiy ma’noda ishlatilib kelingan va uning asl mohiyatiga yetarlicha e’tibor berilmagan. Bugungi zamon fani beqarorlikni borliqni muhim bir jihati deb hisoblaydi. Masalan, tebrangich (mayatnik) harakatiga e’tibor beraylik. U bir me’yorda tebranadi, agar tgxtatsak, dastlabki barqaror holatiga qaytadi, agar uni tgntarib qgysak-chi? U holda tebrangich yo gng tomonga, yo chap tomonga ogib turadi. Bu holat beqarorlikdir.
Shu vaqtga qadar beqarorlik holati olimlar nazarida chetda bo‘lib keldi. Ma’lumki, barqarorlik qonuniyat va sababiyat natijasidir. Uni oldindan bilish, boshqarish mumkin.
Shu choqqacha tabiatshunoslikda kgproq determinizmga-narsa va hodisalarning sababiy bog‘lanishiga ahamiyat berib kelindi. Tabiat va jamityatni boshqarish va grganishda ham determinizm tamoyiliga asoslanildi. Beqarorlik determinizm hodisalarning sababiy bog‘lanishini bilishning yangi imkoniyatigina emas, balki ilmiy jarayonning insoniylashishidan ham dalolatdir. Uning mohiyati shundan iboratki, ilmiy bilish jarayoniga inson faoliyati qgshilgani bois u insoniylashgan jarayondir. Beqarorlik va barqarorlik haqida gap ketar ekan, inson va tabiat munosabatida qanday o‘zgarish yuz berayotgani xususida tgxtalish lozim. Beqarorlik determinlashgan dunyoni tgliq nazorat etishi va boshqarishiga imkon beradi.
Agar dunyo beqarorligini, uni oldindan bilish mumkin emasligini anglasak, unga ehtiyotkorlik bilan, avaylab munosabatda bo‘lishga majbur bo‘lamiz, deyli Prigojin. Beqarorlik hodisasini grganish insoning shu davrga qadar bilmagan kgp narsani tushunishga, jumladan. Fandagi cheklanganlikni anglashiga imkon yaratadi. Chunki shu vaqtgacha fan kgproq barqarorlik hodisasiga e’tibor berib, kelgan va tabiatdagi hodisalar mohiyatiga bir tomonlama yondashgan. Biroq bundan tabiat va jamiyatda faqat beqarorlik mavjud ekan, degan xulosa kelib chiqmaydi. «Gap shundaki, barqarorlik va beqarorlik ayni bir paytda bo‘ladi va yashaydi», deya ta’kidlaydi.
Sinergetika beqarorlik tushunchasi va xaos-tartibsizlik kategoriyasini falsafiy tahlil etadi. Bilmoq kerakki, bu tushunchalar faqat salbiy ma’noda ishlatilmaydi. Har qanday eski tuzilma yangi tuzilmaga gtar ekan, dastavval beqarorlik, xaos yuz beradi, tanglik avj nuqtasiga yetadi. Bu nuqtadagi holatni o‘zgartishda oddiy tasodif ham muhim ahamiyat kasb etishi mumkin. Sinergetika taraqqiyotidagi mikro va makrojarayonlarning o‘zaro munosabatini ifoda etadi.
Sinergetika yangi dunyoqarash sifatida, «chiziqsiz» tafakkur tarzidir. «Chiziqsiz» va «chiziqli» kabi tushunchalar asli matematika faniga xosdir. Sinergetika ularni universal qonunlarining namoyon bo‘lishi tarzida ishlatadi.
Dialektika unversal qonun va bog‘lanishlar to‘g‘risidagi ta’limot sifatida vujudga kelgan bo‘lsa-da, asos e’tibori bilan bir chiziqli tafakkurga asoslangandir. Biz rivojlanishni pastdan yuqoriga, oddiydan murakkabga qarab boradi, deb grgatgan dialektika ta’limotini jamiyat taraqqiyotiga tadbiq etib, uni bir ygnalishda, ya’ni ibtidoiy tuzumdan quldorlikka, qudorlikdan feodalizmga, undan kapitalizmga, keyin esa sotsializmga boradigan zaruriy qonuniyat deb tushundik. To‘g‘ri, bu ta’limot ham quruq gap bo‘lmay, jamiyatning bir ygnalishni hisobga olgan tafakkur tarzidir. Demak, u jamiyat chiziqli (bir chiziq bgylab) rivojlanadi, degan gapdan iborat edi.
Olamdagi narsa va hodisalarning harakati, o‘zgarishi, bir holatdan ikkinchi holatga gtib turishi, rivojlanishi, ular o‘rtasidagi aloqadorlik va o‘zaro ta’sir kabi masalalar qadimdan mutaffakirlar, olimlar, faylasuflar o‘rtasida turli bahs, munozara, tortishuvga sabab bo‘lgan. Chunki ular to‘g‘risidagi aniq bilimga ega bo‘lmasdan turib, olam va uning taraqqiyoti, rivojlanish manbai, harakatlantiruvchi kuchlari to‘g‘risida hamda, eng asosiysi, kelajak haqida ilmiy tasavvurga ega bo‘lish qiyin.
Atrofimizdagi jamiki narsa-hodisalar, ya’ni eng mayda zarrachalardan tortib to Yer, Quyosh, Koinotgacha barchasi shu jumladan, kishilik jamiyati ham, doimo harakat, o‘zgarish va rivojlanishdadir. Ular o‘rtasida abadiy o‘zaro bog‘liqlik, o‘zaro ta’sir va aloqadorlik mavjud. Olamda o‘z-o‘zidan, tasodifiy ravishda hech qanday harakat ham, o‘zgarish ham yuz bermaydi.