O‘quv-uslubiy

Sakrash nima? Sakrash tabiat va jamiyatda sodir bo‘ladigan sifat o‘zgarishlarini anglatadigan falsafiy tushuncha bo‘lib, taraqqiyotning uzluksiz kgrinishiga qaraganda ancha tez gtadigan jarayondir.
Sakrash miqdor o‘zgarishlaridan sifat o‘zgarishlariga gtishda uzluksizlikning uzilishini bildiradi. Sakrash narsa va hodsalarning uzluksiz rivojlanish davomida tayyorlanib, shu uzluksiz rivojlanish momenti tugab, uzilish sodir bo‘lishi bilan zaruriy ravishda yuz beradi. Sakrash birdaniga, tgsatdan bo‘ladigin holatgina emas, balki yangi sifat elementlari kgpayishi orqali yuz beradigan tadrijiy jarayon hamdir.
Sakrashning turlari o‘z xarakteriga kgra tabiat va jamiyatda xilma-xil bo‘lib ular bir-birlaridan farq qiladilar. Jamiyat taraqqiyotidagi sakrashning o‘ziga xos tomoni shuki, bu sakrashlar eski ijtimoiy tuzumni ygq qilish va yangi ijtimoiy tuzumni grnatadigan ijtimoiy jarayonlar, tadrijiy rivojlanish orqali amalga oshadi. Bunday sakrashlarni ikki turga bo‘lish mumkin: birinchisi portlash ygli bilan bo‘ladigan sakrashlar. Ikkinchisi sekin-asta, tadrijiy portlashsiz ygl bilan bo‘ladigan sakrashlar. Birinchi tur sakrashlarning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, bunda narsa va hodisalarning yangi sifatga gtishi nihoyatda tezlik bilan yuz beradi va kutilmagan natijalarni, tasodifiy jarayonlarni boshlab yuborishi, hatto salbiy holatlarni keltirib chiqarishi ham mumkin.
Sakrashning ikkinchi turida esa, eski sifat elementlarining asta-sekin ygqolib borishi va yangi sifat elementlarining tgplanishi natijasida yangi sifat paydo bo‘ladi.
Shunday qilib sakrash quyidagi jihatlarga ega:
-Birinchidan, sakrash taraqqiyot natijasida amalga oshadigan ob’ektiv va qonuniy jarayondir.
-Ikkinchidan, sakrash tadrijiylikning uzilib, miqdor o‘zgarishlaridan tub sifat o‘zgarishlariga gtishidir.
-Uchinchidan, sakrash eskini tugatish va yangi sifatga mos keladigan holatlarning vujudga kelishi tufayli paydo bo‘ladigan ziddiyatlarni hal qilishdir.
Hodisalarning sifat xususiyatlariga va ularning rivojlanish sharoitiga bogliq ravishda eski sifatdan yangi sifatga gtish turli shakllarda sodir bo‘ladi. Har bir narsa, hodisa o‘zining aniq inkor qilish usuliga, o‘z navbatida aniq sakrash shakliga egadir.
Demak, har qanday o‘zgarish, har qanday rivojlanish miqdor va sifat o‘zgarishlarining o‘zaro bir-biriga gtishi orqali sodir bo‘ladigan jarayonlardan iborat. Borliqning hamma sohasida doimo eski umri tugayotgan narsa va hodisalarning barham topishi, yangi narsa va hodisalarning vujudga kelishi jarayoni sodir bo‘lib turadi. Bundagi eskining yangi bilan almashinishi inkor deb ataladi.
O‘zgarish va rivojlanish jarayonida o‘z-o‘zini inkor etish tamoyili nihoyatda muhim. Bunda vorislik eskining inkori va yangilikning shakllanishi sifatida namoyon bo‘ladi. Ana shu jarayonlarning doimiy takrorlanishi inkorni-inkor qonunining mohiyatini bildiradi.
Mazkur qonunga muvofiq ob’ektiv voqelikdagi narsa va hodisalarning rivojlanishi jarayonida eskining yangi tomonidan inkor qilinishi rgy beradi. Biroq aksariyat hollarda, eskilik butunligicha inkor qilinmaydi, undagi ijobiy tomonlar saqlanib qoladi.
Inkor tushunchasi kundalik ongda "ygq ", so‘zi bilan qgshilib ketadi, inkor qilmoq-"ygq" demakdir, biror narsani rad etmoqdir. Lekin dialektikada inkor kundalik ongda ishlatiladigan tushunchadan farq qiladi. Dialektikada inkor qilish to‘g‘ridan-to‘g‘ri "ygq " degani emas, ya’ni narsani mavjud emas, deb e’lon qilmoq yoki uni har qanday usul bilan ygqotib tashlamoq emas.
Inkorni dialektik tushunish yangining eski bilan oddiy almashuvi bo‘lmasdan, balki eskining bagrida vujudga kelib, undan foydalanib qaror topishini tan olishdir. Dialektik inkorning muhim ikki jihati mavjud: birinchisi, eskining grniga yangining kelishi tabiyi tarixiy jarayon bo‘lganligi uchun taraqqiyotning muhim sharti hisoblansa; ikkinchisi, u yangini eski bilan vorisiy bogliqligini ifodalaydi. Inkorni-inkor qonunini tushunish uchun uni nega shunday deb atalishini izohlamoq lozim. Falsafaning bu ta’limotini ikki marta takrorlanuvchi inkorda ifodalanishi olamdagi narsa va hodisalarning doimiy ravishda o‘zgarib, bir holatdan ikkinchi holatga gtib borishi va oqibatda, rivojlanish uzluksiz ekanligidan kelib chiqadi.
Bu qonunga kgra, har bir mavjud bo‘lgan narsa va hodisa o‘zigacha bo‘lgan sifat va miqdor inkor etilishning mahsuli, shu bilan birga, ana shu narsa va hodisalarning o‘zi ham sharoitning o‘zgarishi, vaqtning gtishi bilan inkor etilishiga mahkumdir. Demak, har bir narsa va hodisaning o‘zgarishi va rivojlanishi hamisha ikki va undan kgproq inkor etishlar bilan amalga oshadi. Insoniyat tarixi avlodlar almashinuvi tarixidir, deyilganida ham ana shunday hol nazarda tutiladi.
Inkorni-inkorning yana bir belgisi shuki, taraqqiyotdagi davriylikning muayyan halqasida, ya’ni navbatdagi inkor bosqichida uning oldingi bosqichidagi ba’zi belgilar takrorlanadi. Masalan: don gsimlikdan yana donga aylanadi, keyinroq yana gsimlikka va hokazo.
Inkorni-inkorning amal qilishi tufayli taraqqiyot to‘g‘ri chiziq shaklida emas, doira shaklida bo‘ladi, uning oxirgi nuqtasi boshlangich nuqtaga yaqinlashadi. Lekin bu yaqinlashuv uning oxirgi nuqta bilan tutashishi bo‘lmasdan, balki yuqori bosqichda sodir bo‘lishi sababli taraqqiyot spiral shaklga ega bo‘ladi. Bu spiralning har bir yangi grami oldingi gramiga nisbatan yuqoriroq bosqichda yuzaga keladi.
Dialektik inkor yangi bilan eski o‘rtasidagi boglanishni butkul rad qiladi, deb tushunmaslik kerak. Yangi qanchalik ilgor bo‘lmasin, u ygq joydan paydo bo‘lmaydi, balki eskining qobigida asta-sekin shakllanadi. Shuning uchun ham kgp hollarda eskidan yangiga gtilayotganda eski butunlay tashlab yuborilmaydi, balki uning ijobiy tomonlari saqlanib qoladi va rivojlanish davom ettiriladi. Demak, yangi bilan eski o‘rtasida vorislik mavjuddir. Inkorni-inkor qonuni taraqqiyotda vorislik va qaytariluvchanlikning birligini tavsiflaydi. Dialektik inkorning muhim xususiyati ana shundan iborat.
Inkorni inkor qonuni mustaqillik va bozor iqtisodiyoti jarayonida rgy berayotgan hodisalar mohiyatini ilmiy anglashda katta ahamiyat kasb etadi. Yangi jamiyatni barpo etishga qaratilgan o‘zgarishlar hamma narsani butunlay ygq qilishni bildirmaydi. Aksincha, bu xalqimiz taraqqiyoti jarayonida erishilgan ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma’naviy yutuqlarni saqlab qolib, ularni yanada boyitib, rivojlatirishdan iboratdir. Mazkur jarayonning asosiy tamoyili Islom Karimovning yangisini qurmasdan, eskisini buzmaslik lozimligi to‘g‘risidagi xulosasida yaqqol o‘z asosini topgan.
Har qanday fanning o‘ziga xos qonunlari va asosiy tushunchalari bo‘ladi. Masalan, fizikada fizik qonunlar, ogirlik, tezlik, kuch kabi tushunchalarga juda kgp duch kelish mumkin. Ularning aksariyati bu fan tarixida chuqur iz qoldirgan mashhur olimlarning nomi bilan boglangan. Masalan fizikada Nyuton, Faradey, Avagadro va hokazo. Matematikani esa Pifagor, al-Xorazmiy, Karl Gausning qonunlarisiz tasavvur qilish qiyin. Xuddi shunday falsafaning fanlik maqomini belgilaydigan asosiy tamoyilar, qonunlar va kategoriyalar tizimi ham bor. Ularni grganishdan avval, qonun va kategoriya tushunchalarini anglab olish zarur. An’anaviy tavsiflarga kgra, "Qonun" falsafiy kategoriya sifatida narsa va hodisalar rivojlanishi jarayonidagi eng muhim, zaruriy, nisbatan barqaror, doimiy takrorlanib turuvchi, ichki o‘zaro bog‘lanishlar, aloqalar, munosabatlarning mantiqiy ifodasi ekanligini kgrib gtdik. Endi kategoriyaning mohiyati va mazmuni bilan qisqa tanishaylik.
Kategoriya o‘zi nima? Bu so‘z qadimgi yunon tilidan olingan bo‘lib: "izohlash", "tushuntirish", "kgrsatish", "ta’rif" degan ma’nolarni anglatadi. Uning mazmunidagi bunday xilma-xillik qadimgi davrlardanoq ilmiy tadqiqot ygnalishiga aylangan.
Falsafa tarixida ularni birinchi bo‘lib Arastu ta’riflab bergan. U o‘zining "Kategoriyalar" degan asarida ularni kategoriyalarni ob’ektiv voqelikning umumlashgan in’ikosi sifatida qarab, turkumlashtirishga harakat qilgan. Xususan uningcha quyidagi kategoriyalar mavjud: "mohiyat", (substansiya) "miqdor", "sifat", "munosabat", "grin", "vaqt", "holat", "mavqe", "harakat", "azob-uqubat". Bu turkumlashtirish o‘z vaqtida ilmiy bilishda juda katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Keyinchalik Arastu "Metafizika" asarida "mohiyat ", "holat ", "munosabat " kategoriyalarini ham izohlagan.
Umuman kategoriyalarni falsafa tarixida ilmiy mavzu sifatida grganishni aynan Arastu boshlab berganligi e’tirof qilinadi. Ma’lumki, ungacha Yunonistonda kgproq politika (siyosat) va ritorika (notiqlik san’ati) fanlari sistemalashgan, ya’ni fan sifatida tizimga tushirilgan edi. Chunki gsha davrda qgshinni, mamlakatni va odamlarni boshqarish uchun siyosat va nutq madaniyati sirlarini bilish katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Ammo gsha davrlarda falsafaning qonun, kategoriyalari va asosiy tayanch tushunchalari muayyan tizimga solinmagan, izchil bayon qilingan bilimlar sistemasi sifatida shakllantirilmagan edi. Hatto Yunonistonning mashhur olimi Suqrotni ham ana shunday, hali shakllanmagan fan bilan shug‘ullangani va yoshlarni shu ilm ygliga boshlab, ularning noto‘g‘ri tarbiyasiga sabab bo‘lganlikda ayblagan ham edilar. Bu hol Suqrotning buyuk shogirdi Arastuning mazkur fanning aniq sistema tarzida ifodalashga kirishishi uchun turtki bo‘lgan. Olim falsafaning qonun va kategoriyalarini birinchi marta sistemalashtirgan, ta’riflagan va falsafani fan darajasiga kgtargan. Gsha davrdan boshlab falsafa o‘z qonun, tamoyil, kategoriya tushunchalariga ega bo‘lgan fanga aylangan. Sharqda bu masalaga Forobiy, Beruniy va Ibn Sinolar ham katta ahamiyat berganlar.
XVII-XIX asrlarga kelib, falsafiy kategoriyalar tahlilida yangi davr vujudga keldi. Xususan, I.Kant qarashlarida kategoriyalar "sifat" (reallik, inkor, chegaralash), "miqdor" (birlik, kgplik, yaxlitlik), "munosabat" (substansiya va xususiyat, sabab va harakat, o‘zaro ta’sir), "modallik" (imkoniyat va imkoniyatsizlik, voqelik, zaruriyat va tasodif) tarzida izohlangan. Kantdan farqli glaroq, Hegel esa mantiqiy kategoriyalarni: "borliq" (sifat, miqdor, me’yor), "mohiyat" (asos, hodisa, mavjudlik), "tushuncha" (ob’ektiv, sub’ektiv, absolyut g‘oya) tarzida izohlagan.
Falsafa fanining kategoriyalari haqidagi turli qarashlarni umumlashtirib aytganda, ularning mantiqiy tushunchalar sifatidagi quyidagi tavsiflar bor: 1) ob’ektiv voqelikning in’ikosi; 2) narsa va hodisalarning o‘zaro bog‘lanish va aloqadorligini mantiqiy umumlashtiruvchi bilish usuli; 3) narsa va hodisalarning rivojlanishi bilan o‘zgarib turuvchi mantiqiy tushuncha; 4) borliqning mavjudligidan kelib chiqadigan tarixiy-mantiqiy bilish darajalaridan biri. Kgpchilik mutaxassislar kategoriyalar olam, undagi narsa va voqealar, ularning asosiy va takrorlanib turuvchi aloqadorligini ifodalaydigan keng mazmundagi tushunchalardir, degan fikrga qgshiladilar. Shu ma’noda borliq, voqelik, harakat, makon, zamon, miqdor, sifat va boshqalar falsafaning ana shunday kategoriyalardir.
Falsafada o‘z xususiyatlariga kgra, juft kategoriyalar deb ataladigan: umumiy bog‘lanish va aloqadorlik munosabatlarini ifodalovchi tushunchalar ham bor. Ular narsa va hodisalarning muayyan ygnalishdagi eng muhim, zaruriy, nisbatan barqaror, davriy takrorlanib turuvchi bog‘lanish va aloqadorlik munosabatlarini ifodalaydi. Falsafa kategoriyalari mazmunidagi ichki birlik, bog‘lanish, aloqadorlik va munosabatlarning yaxlitligi bilish jarayonining uzluksizligini ta’minlaydigan umumiy qonuniyat tarzida vujudga kelgan.