O‘quv-uslubiy

Tayanch tushunchalar:Bilish, gnoseologiya, bilim, kundalik bilim, nazariy, bilim, bilish, ob’ekt, sub’ekt, hissiy bilish, mantiqiy bilish, ilmiy bilish metodlari, nazariya, haqiqat, nisbiy haqiqat, mutloq haqiqat.


Takrorlash uchun savollar:

1. 
   Gnoseologiya nimani grganadi?
   
2. 
   Bilish nima?
   
3. 
   Hissiy va ratsional bilishning o‘ziga xosligi nimada?
   
4. 
   Ilmiy bilishning asosiy usullarini kgrsating.
   

5-Mavzu: Mantik -bilish nazariyasining tadqiqot ob’ekti


Reja:

1. 
   Mantiq ilmining predmeti va ahamiyati
   
2. 
   Mantiq ilmining nazariy va amaliy ahamiyati
   
3. 
   Qadimgi dunyoda mantiq ilmining shakllanishi
   
4. 
   Mantiq fanining rivojlanish bosqichlari
   

Inson umumiy madaniyatining ajralmas bo‘laklaridan biri – bu tafakkur madaniyati, fikrlarning to‘g‘ri, aniq-ravshan, izchil va asosli bo‘lishi va ular bir-biriga zid bo‘lmasligi. Aks xolda fikrimizdan mantiq (logika) yo‘qoladi. Kundalik turmushda o‘z fikrini aniq bayon eta olmay, chalkashliklarga yo‘l qo‘yadigan, hozirgina o‘zi aytgan fikrni dam o‘tmay inkor etadigan kishilarni tez-tez uchraydi. Mantiq (logika)” termini yunonchadan tarjimada “fikr”, “so‘z”, “qonun” ma’nosini beradi. Bu termin keng va tor (xususiy) ma’nolarda u olamdagi qonuniy, zaruriy bog‘lanish va aloqalar, tartib va izchillikni, shuningdek, tafakkurimizning ichki aloqadorligi, tadrijiy fikrlanishi, turli fikrlar o‘rtasidagi mantiqiy bog‘lanishlar keng ma’noni ifodalaydi. Tor, xususiy ma’noda esa “mantiq asoslari” deganda fikrning strukturasini, tuzilishini, uning konkret shakllarini, chin (to‘g‘ri) bilimga erishishning shart-sharoitlari va qonun-qoidalarini o‘rganuvchi maxsus falsafiy fan tushuniladi.

Falsafa kursidan bizga ma’lumki, ob’ektiv olamni bilish – xissiy bilishdir. Ya’ni sezgi, idrok va tasavvurdan boshlanadi. Biroq, xissiy bilish bizga narsa va xodisalarning tashqi tomonlari, zoxiriy bog‘lanishlari to‘g‘risida ma’lumot berish bilan cheklanib, ularning ichki, botiniy bog‘lanish va rivojlanish qonunlarini ochib bera olmaydi. Bu vazifani tafakkur ado etadi. Tafakkur voqelikni umumlashtirib va mavxumlashtirib (abstraktlashtirib), muayyan mantiqiy shakllarda – tushuncha, xukm va xulosalar shaklida aks ettirib beradi.
Mantiq asoslari fanining vazifalari uning predmetidan kelib chiqib, u inson tafakkurining “charxlanishi” ga ko‘maklashadi, uning izchil, ziddiyatlardan xoli va e’tiborli bo‘lishini ta’minlaydi. Mantiq asoslarini puxta o‘zlashtirish kishida o‘z tafakkuri va o‘zgalar tafakkuriga talabchan bo‘lish, tanqidiy qarash xissini shakllantiradi, bu esa g‘oyat katta amaliy va ilmiy-nazariy axamiyat kasb etadi. Bir so‘z bilan aytganda, mantiq asoslari fani kishida abstrakt tafakkurni rivojlantiradi, unda umumiy tushunchalar, kategoriyalar bilan ish ko‘rish ko‘nikmalarini xosil qiladi.
Har bir fan kabi mantiq ilmi ham o‘zining shakllanish va rivojlanish tarixiga ega. Mantiqqa oid dastlabki an’analar Qadimgi Sharq mamlakatlarida, xususan Hindiston, Xitoyda vujudga keldi. Ularning shakllanishiga notiqlik san’ati, matematika ilmining rivojlanishi va shu kabilar katta ta’sir ko‘rsatdi. Shuni aytish kerakki, Qadimgi dunyoda Aristotelgacha bo‘lgan davrda mantiq falsafa tarkibida mavjud bo‘lgan, mustaqil fan sifatida shakllanmagan.Qadimgi Hindistonda mantiq ilmining rivojlanishi uch davrni o‘z ichiga oladi: 1) ilk budda mantig‘i (er. av. VI-V asrlari); 2) nyaya, vaysheshika maktablarining mantiqiy ta’limoti (er. III-V asrlari); 3) budda mantig‘ining rivojlangan davri (er. VI-VIII asrlari).
Hind mantiqshunoslari bahs - munozarada nima isbotlanayapti va qanday isbotlanayapti, degan masalani ajratib ko‘rsatishgan. Ular isbotlashning elementlarini (tezis, asos, misol, birxillik, har xillik, bevosita hissiy qabullash, xulosa, avtoritet va shu kabilarni) batafsil tahlil etganlar. Ular
tezis (tepalikda olov bor);
asos (tepalikdan tutun chiqayapti);
misol (qaerda tutun bo‘lsa, sha yerda olov bor);
shu holatga nisbatan qo‘llash (bu tepalikda tutun bor);
xulosa (demak, tepalikda olov bor) mantik shakllarini bilgan.
Biz yuqorida ko‘rib chiqqan ta’limotlar, Qadimgi Gresiyada mantiq ilmining shakllanishi va rivojlanishi bu ilmning bilimlar tizimidan mustahkam o‘rin egallashida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan, deb xulosa chiqarishimizga asos bo‘ladi. Qadimgi Gresiyada shakllangan mantiq ilmi o‘rta asrlarda yangi mazmun bilan boyitildi. Bu, ayniqsa, mantiqning Yaqin va o‘rta Sharq mamlakatlarida, xususan, o‘rta Osiyoda rivojlanishida yaqqol ko‘rinadi.
VI-XIII asrlarga kelib, Yaqin va o‘rta Sharqda Arab xalifaligi vujudga keldi, uning xukmron dunyoqarashi bo‘lgan Islom dini qaror topdi. Tarixda «musulmon madaniyati» nomi bilan ma’lum bo‘lgan madaniyat shakllandi. Bu yangi madaniyatning shakllanishiga o‘rta Osiyo halqlarining iste’dodli vakillari muhim hissa qo‘shdilar. Bu davrda diniy va dunyoviy ilmlar qatori mantiq ilmi ham rivojlandi. IX-XI asrlarda Sharq mamlakatlarida, xususan o‘rta Osiyoda falsafiy va mantiqiy ta’limotlarning rivojlanishiga qadimgi yunon, xind mutafakkirlari asarlarining ko‘plab tarjima qilinishi ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
Shuni alohida ta’kidlash zarurki, IX-XI asrlar Yaqin va o‘rta Sharqda mantiqiy ta’limotlarning rivojlanishidagi eng samarali davr hisoblanadi. Bu davrda mantiq ilmini o‘rganishga bo‘lgan talabning oshishi, birinchidan, tabiatshunoslik fanlarining rivojlanishi va tabiiy-ilmiy bilimlarga bo‘lgan ehtiyojning kuchayishi bilan; ikkinchidan, ijtimoiy hayot bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni to‘g‘ri, adolatli hal qilishga intilishning ortishi bilan va, uchinchidan, eng muhimi, to‘g‘ri fikr yuritishga bo‘lgan talabning, chin fikrlarni xato fikrlardan ajratish zaruriyati bilan izohlanadi.
IX-XI asrlarda mantiq masalalari bilan astoydil shug‘ullangan o‘rta Osiyo mutafakkirilaridan Forobiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh al-Xorazmiylarni ko‘rsatish mumkin. Bu mutafakkirlarning mantiqqa bag‘ishlab yozgan asarlari asosan to‘qqiz nomdan iborat ekanligini va ularning nomlanishi, ketma-ketligi bir xil ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Bunga sabab shuki, Aristotelning «Organoni» ni tashkil etuvchi oltita mantiqiy traktatlariga («Kategoriyalar», «Talqin haqida», «Birinchi analitika», «Ikkinchi analitika», «Topika», «Sofistik raddiya») suriyaliklar uning «Ritorika»si bilan «Poetika»sini qo‘shdilar. Bundan avvalroq esa unga Porfiriyning «Isog‘uvchi» asari qo‘shilgan edi. Shunday qilib «Organon» to‘qqiz traktatdan iborat bo‘lgan yaxlit ta’limot sifatida arab faylasuflari tomonidan qabul qilingan. Shu asosga ko‘ra Forobiy, Ibn Sino, Al-Xorazmiylar mantiqga oid ta’limotlarini aynan shu tartibda ishlab chiqdilar.
Mantiq masalalarini keng va izchil tadqiq etgan mutafakkir al-Forobiy (873-950) dir. U Sirdaryo bo‘yidagi o‘tror shahar qal’asida, turkiy harbiy oilada dunyoga keldi. Buxoro va Samarqand shaharlarida bilim oldi. U qadimgi grek, hind falsafasini chuqur o‘rgandi, ilmning turli sohalariga oid 160 dan ortiq turli hajmdagi risolalar yozib qoldirdi, umrining so‘nggi yillarini Damashqda o‘tkazdi. Forobiyda mantiqiy bilimlar sistemasi «Isog‘uvchi» (Kirish), «Maqulot» (Kategoriya), «Ibora» (Xukm), «Qiyos» (Sillogizm, Birinchi Analitika), «Burxon», (Isbotlash, «Ikkinchi Analitika»), Jadal (Dialektika), «Safsata» (Sofistik raddiya), «Xitoba» (Ritorika), «She’r» (Poetika) asarlarini o‘z ichiga oladi. Shuningdek, Forobiy «Mantiq ilmiga kirish», «Aql haqida», «Shartli xukmlar», «Sillogizm» kabi asarlarida mantiq masalalarini ishlab chiqdi. «Ilmlar tasnifi» asarida ham mantiq ilmining predmeti, tuzilishi, ilmlar sistemasida tutgan o‘rni va ahamiyati haqida fikr yuritadi.
Forobiyning mantiq sohasidagi ishlarining davomchilaridan yana biri, turli ilm sohalariga oid qator asarlar yaratgan, o‘z davrining dunyoga mashhur qomusiy olimi Abu Ali ibn Sino (980-1037) dir. Ibn Sino 400 dan ortiq asarlar muallifi, ulardan 150 dan ortig‘i falsafa va mantiq masalalariga bag‘ishlangan. Bular orasida falsafa va mantiq fanining barcha masalalarini izchil ravishda o‘z ichiga olgan asari - «Kitob-ash-shifo» dir. «Kitob-ash-shifo» ning mantiqga oid qismi 9 bo‘lakdan iborat bo‘lib, ularning nomlanishi va tartibi Forobiyniki kabidir. Mutafakkirning bu asari mantiq sohasidagi barcha ilmlar asosida vujudga kelgan bo‘lib, unda mantiqqa oid masalalar to‘liq qamrab olingan.
Aristotelning mantiqiy ta’limoti Forobiy, Ibn Sino, Ibn Rushdlarning mantiqqa oid asarlari orqali, ya’ni Sharq orqali Yevropaga kirib keldi. O‘rta asr Yevropasida mantiq masalalari asosan umumiy va yakka tushunchalarning o‘zaro munosabati doirasida o‘rganilgan.
Yangi davrda Yevropada fanning, ayniqsa tabiatshunoslikning rivojlanishi ilmiy metod (uslub) masalalariga e’tiborni kuchaytirdi. Bu davrning buyuk mutafakkirlari R.Dekart, F.Bekon, T.Gobbs, Leybnis va boshqalar mantiq ilmining turli yo‘nalishlarining yaratilishiga asos soldilar. XVIII-XIX asrlarda esa nemis falsafasi, xususan uning yorqin vakillari bo‘lgan I. Kant (1724-1804) va V.F. Gegel (1770-1831) yaratgan mantiqiy sistemalar muhim o‘rin tutadi. Nemis mantiqshunosligidagi faoliyatni esa XIX-asrning o‘rtalari - XX-asrning boshlarida Bul, A.M. De-Morgan, Ch.Pirs, G.Frege va boshqa taniqli olimlar amalda davom ettirdi va fanga o‘z hissalarini qo‘shdilar.