|
Dinshunoslikning sohalari. Dinshunoslikda dinga «dinning o’zi nima?», «uning mohiyati nimadan iborat?» degan savol bilan yondashishdan tashqari «din jamiyatda qay tarzda mavjud bo’ladi?» degan nuqtai nazardan ham yondashuv mavjud. Bu masala bilan ko’proq din sosiologiyasi shug’ullanadi.
Sosiologik nuqtai nazardan qaralganda din jamiyat uchun zaruriy narsa, ijtimoiy hayotning ajralmas qismidir. U ijtimoiy munosabatlarni yuzaga keltiruvchi va amalga oshiruvchi omil sifatida namoyon bo’ladi. Bu dinni jamiyatda bajargan vazifalariga ko’ra o’rganish mumkin demakdir.
Dinning vazifalari uning alohida shaxsga va jamiyatga ta’siri va tabiatidan kelib chiqadi. Bunda har bir din unga e’tiqod qiluvchi muayyan bir shaxsga, u yoki bu jamoaga va umuman jamiyatga nima berishi, insonlar hayotiga qanday ta’sir ko’rsatishi kabi masalalar o’rganiladi.
Din ijtimoiy hodisa sifatida din sosiologiyasi doirasida o’rganiladi. Funksionalizm ta’limoti jamiyatga ijtimoiy tizim sifatida qaraydi: unda jamiyatdagi har bir element muayyan funksiyani bajaradi. Dinning jamiyatda bajaradigan ijtimoiy, ma’naviy, ruhiy vazifalari quyidagilardan iborat:
Birinchidan, har qanday din o’z e’tiqod qiluvchilari uchun to’ldiruvchilik, tasalli beruvchilik (kompensatorlik) vazifasini bajaradi. Masalan, insonda doimiy ehtiyoj hosil bo’lishi hodisasini olaylik. Inson hayoti, turmush tarzi, tabiat va jamiyat bilan bo’lgan munosabatlari jarayonida o’z maqsadlariga erishish ilojsiz bo’lib ko’ringanida, qandaydir ma’naviy-ruhiy ehtiyojga zaruriyat sezadi. Bu dinga bo’lgan ehtiyojdir. Din bu o’rinda ma’naviy-ruhiy ehtiyojni qondiruvchilik, tasalli beruvchilik vazifasini bajargan va hali ham bajarmoqda.
Islom dinida esa har bir musulmon bu dunyoda erishmagan moddiy yoki ruhiy orzu-istaklariga oxiratda erishishiga ishongan holda dunyo orzu-havaslariga ortiqcha berilmay, turmush mashaqqatlariga sabr qiladi.
Ikkinchidan, muayyan din o’z ta’limot tizimini vujudga keltirgach, o’ziga e’tiqod qiluvchilar jamoasini shu ta’limot doirasida saqlashga harakat qilgan va hozirda ham shunday. Bu ijtimoiy hodisa dinning birlashtiruvchilik – integrasion vazifasi deb ataladi. Din hamisha muayyan ijtimoiy, etnik va ma’naviy hayotni qamrab olishga intiladi. Buning muntazamligini ta’minlash maqsadida din xalqlarning ijtimoiy hayotiga, axloqiy munosabatlariga, shuningdek, adabiyoti va san’atiga chambarchas bog’lanib keta olgan.
Xristianlikda ham e’tiqod qiluvchilarni unga yanada ko’proq jalb etish uchun diniy me’moriy, tasviriy san’at, musiqa kabi san’at turlaridan unumli foydalaniladi. Xristianlikda maxsus ikona chizuvchilik maktablari faoliyat ko’rsatadi.
Uchinchidan, har bir din o’z qavmlari turmushini tartibga solib, yo’naltiruvchilik – regulyativ vazifani bajaradi. Dinlar o’z urf-odatlarining, marosim va bayramlarining qavmlari tomonidan o’z vaqtida, qat’iy tartibga amal qilgan holda bajarilishini shart qilib qo’yadi.
To’rtinchidan, din aloqa bog’lashlik, birlashtiruvchilik – kommunikativ vazifani ham bajaradi, ya’ni har bir din o’z qavmlarining birligini, jamiyat bilan shaxsning o’zaro aloqadorlikda bo’lishini ta’minlashga intiladi. Bunda u yoki bu dinga e’tiqod qiluvchi kishilarning o’z dinidagi boshqa kishilar bilan aloqador ekanligi, o’zaro huquq va burchlarining borligi, urf-odat va ibodatlarni jamoa bo’lib bajarilishi lozimligi nazarda tutiladi.
Beshinchidan, din legitimizasiya – qonunlashtiruvchilik funksiyasini ham bajaradi. Dinning bu funksiyasi nazariy asosini yirik amerikalik sosiolog T. Parsons ishlab chiqqan.
Oltinchidan, din vazifalarining falsafiy, nazariy jihatlari ham mavjud. Bu vazifa insonga yashashdan maqsad, hayot mazmunini, dorulfano va dorulbaqo masalalariga o’z munosabatini bildirib turishidan iboratdir.
Dinning kelib chiqishi haqida turli nazariyalar mavjud.
Din insonning ruhiy dunyosi bilan chambarchas bog’liq bo’lib, uning ijtimoiy hayotida doimo u bilan birga bo’ldi. SHuning uchun ham dinni o’rganish – bu insoniyatni o’rganish demakdir. Dinni insoniyatdan, insoniyatni dindan ajratib bo’lmasligini tarixning o’zi isbotladi. Demak, din insoniyat bilan birga dunyoga kelgan.
Dinlar unga e’tiqod qiluvchilarning soni, miqyosi, o’zining ma’lum millat yoki xalqqa xosligi yoxud millat tanlamasligiga ko’ra turli guruhlarga bo’linadi. Bu guruhlar son jihatdan qancha bo’lishidan yoki nazariy jihatdan qanchalik etuk bo’lishidan qat’i nazar, ularni mutlaqlashtirib bo’lmaydi. CHunki har qanday tasnif ma’lum bir jihatga e’tibor berib, boshqa qirralarni qamrab ololmaydi. Din so’zi arab tilidan olingan bo’lib, uning lug’aviy ma’nosi «ishonch, e’tiqod»dir. Hozirgi kunda din tipologiyasida dinlarning quyidagi tasniflari mavjud:
tarixiy-geografik jihatga ko’ra;
etnik jihatga ko’ra;
e’tiqod qiluvchilarining soniga ko’ra;
hozirgi davrda mavjudligi jihatidan (tirik va o’lik diniy tizimlar) va h.k.
Tarixiy-geografik tasnif.
O’rta er dengizi havzasi dinlari:
a) grek;
b) Rim;
v) ellinistik.
Qadimiy YAqin va O’rta SHarq dinlari:
a) Misr;
b) SHumer;
v) Akkad;
g) g’arbiy-somiy;
d) islomgacha arablar dinlari.
YAqin va O’rta SHarqning payg’ambarli dinlari:
a) zardushtiylik;
b) yahudiylik;
v) xristianlik;
g) manixeizm;
d) islom.
Hindiston dinlari:
a) vedalar dinlari;
b) hinduizm;
v) hind buddizmi (teravada, maxayana);
g) jaynizm.
SHarqiy va Janubi-SHarqiy Osiyo dinlari:
a) SHri-Lanka, Tibet, Janubi-SHarqiy Osiyo havzasi buddizmi;
b) Xitoy dinlari (daosizm, konfusiychilik, buddizm maktablari);
v) Koreya va YAponiya dinlari.
Amerika hindulari dinlari:
a) toltek va asteklar dinlari;
b) inklar dinlari;
v) mayyalar dinlari.
Etnik tasnif.
urug’-qabila dinlari – totemistik, animistik tasavvurlarga asoslangan, o’z urug’idan chiqqan sehrgar, shaman yoki qabila boshliqlariga sig’inuvchi dinlar. Ular millat dinlari va jahon dinlari ichiga singib ketgan bo’lib, hozirda Avstraliya, Janubiy Amerika va Afrikadagi ba’zi qabilalarda saqlanib qolgan;
millat dinlari – ma’lum millatga xos bo’lib, boshqa millat vakillari o’ziga qabul qilmaydigan dinlar. Ularga yahudiylik (yahudiy millatiga xos), hinduizm (hindlarga xos), konfusiychilik (xitoy millatiga xos), sintoizm (yaponlarga xos) kiradi;
jahon dinlari – dunyoda eng ko’p tarqalgan, kishilarning millati va irqidan qat’i nazar unga e’tiqod qilishlari mumkin bo’lgan dinlar. Ular safiga odatda buddizm, xristianlik va islom dinlarini kiritadilar.
Bundan tashqari dinlar ta’limotiga ko’ra monoteistik – yakkaxudolik (yahudiylik, islom) va politeistik – ko’pxudolik (hinduizm, konfusiychilik) dinlari va h.k.ga bo’linadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
