O’quv-uslubiy majmua O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining 2020 yil 14-avgustdagi № bd-5110100 02 bilan tasdiqlangan falsafa fanidan namunaviy dastur asosida ishlab chiqilgan

Sistema, element, struktura. Butun va qism kategoriyalarini sistema, struktura, element kategoriyalari to’ldiradi va rivojlantiradi.

Sistema (tizim) tushunchasi qadimgi yunon falsafasida sistema (tizim) tushunchasi borliqning tartibliligi va yaxlitligi sifatida tavsiflangan. Hozirgi talqinda sistema muayyan yaxlitlikni tashqil etuvchi qonuniy munosabatlar va aloqalarda bo’lgan elementlarning organiq to’plami sifatida tavsiflanadi. Sistema (yunon. systema – birlashtirish, yaratish) – bir-birining o’rtasida qonuniy bog’lanish yoki o’zaro aloqa mavjud bo’lgan muayyan elementlar yig’indisi. Har qanday sistemaning strukturasi avvalo uning tarkibiy elementlariga bog’liq bo’ladi.

Element –(lot. elementum – birlamchi modda) – butunning nisbatan bo’linmas qismi. Qism tushunchasi o’z hajmiga ko’ra «element» tushunchasidan kengroq, chunki bu har qanday qism emas, balki nisbatan bo’linmas qism. Bunda «qism» butun tushunchasi bilan, «element» esa – struktura tushunchasi bilan munosabatga kirishadi

Struktura – (lot. struktura – to’zilish, joylashuv, tartib) – narsalar va hodisalarning tarkibiy qismlari o’rtasidagi qonuniy aloqa usuli. Struktura sistemaning to’zilishi va ichki shakli, mazkur sistema elementlari o’rtasidagi barqaror o’zaro aloqalarning birligi.

Sistemalarning muhim umumiy xususiyatlari sistemali yondashuvning bir qancha tamoyillarini ta’riflash imkonini beradi. Birinchi – yaxlitlik tamoyili. Har qanday sistema ko’p sonli elementlardan tashqil topadi, lekin ularning yig’indisiga bog’liq emas. Ikkinchi tamoyil – sistemali to’zilishining ierarxiyaviyligi: sistemaning har bir elementi murakkab to’zilishga ega bo’lib, nisbatan mustaqil sistema sifatida qaraladi. Ayni vaqtda o’rganilayotgan sistema murakkabroq sistema tarkibiga uning elementlaridan biri sifatida kiradi. Uchinchi tamoyil – sistemani tashqil etuvchi elementlar bir-biri bilan muayyan munosabatlarga kirishadi. Sistemalarning umumiy belgilari bilan bir qatorda, muayyan tiplari faqat o’zigagina xos bo’lgan tipologik belgilarga egadir. SHunday qilib, sistema, struktura va element kategoriyalari fan va falsafani yanada boyitib, muhim metodologik vazifani bajaradi.