O’quv qo’llanma

Moddiy ishlab chiqarish sohasidagi byudjet xarajatlari

• 
  Rejali ma’muriy iqitsodiyotda moddiy ishlab chiqarish sohasi davlat mulki bo’lgan va davlat byudjetidan mablag’ bilan ta’minlangan. Bozorga o’tishda, bozor iqtisodiyotida moddiy ishlab chiqarish sohasida boshqa mulkchilik shakllari paydo bo’ladi. Natijada davlatning bu sohaga xarajatlari hissasi qisqaradi.
  
• 
  Korxonalar moliyasi - davlat moliya tizimining birlamchi bo’g’ini hisoblanadi. Chunki, faqat moddiy ishlab chiqarish sohasida jamiyat yalpi ichki mahsuloti yaratiladi, markazlashtirilgan pul mablag’lari jamg’armalariga qayta taqsimlanish tartibida kelib tushadigan va byudjet tizimi daromadlarining asosiy qismini ta’minlaydigan dastlabki pul jamg’arilishi yuz beradi.
  

2. chizma 1991-2002 yillarda O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti xarajatlari tuzilmasi

2-jadval 1991-2002 yillarda O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti xarajatlari tuzilmasi(%)

Xarajatlar	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999	2000	2001	2002
	X.s.h.^*	X.s.h.	X.s.h.	X.s.h.	X.s.h.	X.s.h.	X.s.h.	X.s.h.	X.s.h.	X.s.h.	X.s.h.	X.s.h.
Xarajatlar, jami	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100
shu jumladan
1. Ijtimoiy- madaniy tadbirlar xarajatlar	26,2	35,4	37,8	43,4	35,3	34,0	31,4	34,8	37,1	40,4	39,8	40,3
2. Aholini ijtimoiy himoya qilish xarajatlari	26,9	25,0	19,4	8,0	10,2	11,2	9,9	10,6	6,8	10,4	8,5	7,5
3. Xalq xo’jaligiga xarajatlar	3,7	5,5	10,6	7,3	12,2	12,2	11,7	10,8	10,8	9,7	8,7	8,7
4. Davlat kapital qo’yilmalarini moliyalash xarajatlari	11,4	6,3	5,7	10,3	18,8	19,8	21,9	22,6	22,6	21,3	17,9	14,4
5. Davlat boshqaruv organlari va sud organlarini saqlash	0,9	1,7	2,6	2,7	2,9	2,9	2,2	1,8	2,2	2,3	2,3	2
6. Ma’muriy organlarni saqlash	-	-	-	13,7	10,7	10,7	12,8	12,2	12,1	-	-	0,5
7. Undirma tarmoqlar korxonalari xarajatlarini qoplash	4,9	10,5	11,0	10,4	4,4	-	1,4	1,2	1,5	-	-	-
8. Boshqa turli xarajatlar	25,9	6,0	1,0	4,2	5,5	9,2	8,7	7,0	7,1	18,9	23,2	25,5
Taqchillik (YaIMga nisbatan solishtirma hissasi)	3,6	12,5	3,1	4,1	2,8	2,0	2,5	3,1	3,0	2,8	1,5

Moddiy ishlab chiqarish sohasi korxonalari rivojlanishini moliyalash o’z mablag’i (asosan amortizatsiya foydasi) , bank sohasi va moliya bozoridan jalb etilgan pul mablag’lari, byudjetdan va nobyudjet jamg’armalaridan ajratiladigan mablag’lar hisobiga amalga oshiriladi.

Keyingi yillarda korxonalarni moliyalash manbalari tuzilmasida byudjetdan ajratiladigan mablag’lar ancha qisqargani holda o’z manbalari xissasi o’sib bordi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalar moliyasi bank krediti va o’z-o’zini moliyalash printsiplariga tayanadi.
Keyingi yillarda byudjet resurslarining anchagina qismi iqtisodiyotdagi davlat sektoridagi kapital qo’yilmalarini moliyalashga yo’naltirilmoqda.
Moddiy ishlab chiqarish sohasida xarajatlarni byudjetdan moliyalashtirish xajmlarining qisqarishi O’zbekiston Respublikasida olib borilayotgan davlat mulkini xususiylashtirish va ko’p ukladli iqtisodiyot asoslarini yaratish siyosati bilan bog’liq. Bunga qo’shimcha holda yana bir qancha sabablarni ko’rsatib o’tish mumkin:

1. 
   Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning sheriklari va davlat oldida olgan majburiyatlarini bajarish uchun to’liq mulkiy javobgarlik joriy qilinganligi munosabati bilan korxonalarni dotatsiyalashning asta sekin to’xtatishi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning birinchi bosqichida O’zbekiston bu sohani moliyalash saqlanib qoldi, ikkinchi bosqich moliyalash siyosatidan investitsiyalash siyosatiga o’tish bilan tavsiflanadi.
   
2. 
   Markazlashtirilgan kapital qo’yilmalarning qisqarishi va korxonalarni xususiylashtirish hisobiga ishlab chiqarish qo’yilmalarida davlat ishtirokining qisqarganligi.
   
3. 
   Ko’pgina oziq-ovqat va sanoat tovarlari bo’yicha narxlardagi farqlarni qoplashga ilgarigi dotatsiyalarning bekor qilinganligi.
   
4. 
   Byudjet mablag’larini sarflashda qattiq tejamkorlik. Bunga iqtisodiyotni barqarolashtirish va uni rivojlantirish uchun sharoitlar yaratish bilan bevosita bog’liq bo’lmagan har qanday chiqimlarni xarajatlar tarkibidan chiqarib tashlash bilan birga ajratilgan byudjet mablag’laridan oqilona foydalanishni nazorat qilish bilan erishildi.
   

Real investitsiyalar korxonalarning ildam rivojlanishini ta’minlaydi va quyidagi vazifalarni hal qilish imkoniyatlarini yaratadi:

1. 
   Moliyaviy va moddiy resurslarni jamg’arish hisobiga o’z tadbirkorlik faoliyatini kengaytirish;
   
2. 
   Yangi korxonalar barpo etish;
   
3. 
   Biznesning yangi sohalarini o’zlashtirish natijasida ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash.
   

Xozirgi davrda kapital qo’yilmalar maqsadli dasturlarni moliyalashga yo’naltirilmoqda. Bu esa moliyaviy resurslarni xalq xo’jaligi tarmoqlarini rivojlantirishning eng muhim yo’nalishlarida to’plash imkoniyatlarini yaratadi
Xozirgi davrda ishlab chiqarish sohasini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash aksariyat hollarda qaytarish asoslarida raqobatchilik bo’yicha joylashtiriladigan o’zini tez qoplaydigan kommertsiya loyihalarini moliyalashda ko’zga tashlanadi. Bu esa investitsiya sohasiga xususiy investorlarning qo’shimcha mablag’larini jalb etish va davlatning tijoratni moliyalash amaliyotini yanada kengaytirishga imkoniyat yaratadi.
O’zbekistonda bir qator tumanlar energetikasini rivojlantirish, tibbiyot sanoati, transport, aloqa, agrosanoat kompleksi va boshqalarni rivojlantirish dasturlari ishlab chiqarish sohalariga qaytarilmaydigan investitsiyalashning eng muhim yo’nalishlaridan biri bo’lib qolmoqda.
Iqtisodiyotning muhim sektorlaridan biri - agrosanoat majmui hisoblanadi. Uning o’ziga xos xususiyatlari va mamlakat hayotidagi o’rni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash va davlat tomonidan tartibga solish zaruriyatini yuzaga keltiradi.
Bunday o’ziga xos xususiyatlarga quyidagilarni kiritish mumkin:

• 
  qishloq xo’jaligini ishlab chiqarishning mavsumiy xarakteri;
  
• 
  asosiy ishlab chiqarish vositalari - er, lekin uning holati doimo o’zgarib turadi;
  
• 
  ishlab chiqarish tsiklining nisbatan uzoq davom etishi (sanoat tsikli bilan birga tabiiy tsiklni ham o’z ichiga oladi);
  
• 
  sanoat va qishloq xo’jaligi mahsulotlariga narxlarda disparitetning mavjudligi;
  
• 
  erlarni quritish, sug’orish, ishlab turgan melioratsiya tizimlarini qayta qurish, er sifatini yaxshilash va boshqalar bilan bog’liq kapital xarajatlarning kattaligi, bu esa qishloq xo’jaligi mahsuloti tannarxi va narxiga jiddiy ta’sir ko’rsatadi.
  

Bunday o’ziga xos xususiyatlar agrosanoat majmuini rivojlantirishni iqtisodiyotni qayta qurishning eng muhim ustuvor yo’nalishiga aylantiradi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish bilan asosan yangi tashkiliy shakldagi korxonalar - xo’jalik shirkatlari, dexqon xo’jaliklari, fermer xo’jaliklari va boshqalar shug’ullanadilar. Agrosanoat majmuini byudjetdan qo’llab - quvvatlash quyidagi asosiy yo’nalishlar bo’yicha amalga oshiriladi;

• 
  fermerlikni rivojlantirishni moliyaviy qo’llab-quvvatlash, agrosanoat majmuida bozor munosabatlarini rivojlantirish;
  
• 
  ijtimoiy infratuzilmani qo’llab-quvvatlash, uy-joy qurilishi, sog’liqni saqlash, maktablar, maktabgacha tarbiya muassasalari ob’ektlarini qurish, yo’llar qurilishi;
  
• 
  erlarni melioratsiyalash va melioratsiya tizimlarini saqlash;
  
• 
  er unumdorligini oshirish bo’yicha ishlar;
  
• 
  qayta ishlash korxonalarini qurish va qayta jihozlash.
  

Agrosanoat majmuini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanishi agrar sektorda tuzilmaviy o’zgartirishlarni amalga oshirishni ta’minlashi, dexqonchilik va chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishdagi pasayishni qisqartirish riskiga, ularni rivojlantirish uchun sharoitlar yaratishga, qayta ishlash sanoatini qo’llab-quvvatlashga yordam berish zarur.