O´quv moduli birliklari: Gazsimon avtomobil yonilg`ilari, neftmas yonilg`ilar. Gazsimon yonilg`ilar

Azot N2
Kislorod O2
Tabiy gaz	82-98	0,2-6	0,1-2	0,1-2	0,8 gacha	0,3 gacha	-	0,9 gacha	0,4-9	-	0,68-0,78	30500-36000	110
Buxoro tabiiy gazi	93,8	3,0	0,7	0,5	0,8	-	-	0,6	0,6	-	0,71	35000	110
Farg`ona tabiiy gazi	85,9	6,1	1,5	1,6	1,2	-	-	0,1	3,6	-	0,78	35700	110
Yo`ldosh gaz (sanoat gazi)	42-86	4-17	2-20	0,8-7	0,6-3,1	2,8 gacha	-	0,2-2,1	1,3-16,2	-	0,80	51600	95-100
Sanoat gazi (sintez gazi)	52	-	-	-	3,4	9	11	-	24,6	-	0,80	22200	95-100
Suyultirilgan gaz	-	-	50	50	-	-	-	-	-	-	2,12	98700	97
Koks gazi	25-35	-	-	-	1,5-3	48-55	5-10	2-4	5-10	0,1-1	2,12	16000-18900	97
Generator gazi (o`tindan olingan)	2,5-3,5	-	-	-	0,1-0,5	9-15	13-18	10-13	53-58	0,5-0,8	1,12	6200-4800	97

Gazning komponent tarkibi. Gaz ballonlari bilan ishlaydigan avtomobillar uchun gaz to`ldirish shahobchalarida barcha mavsumlarda tarqatiladigan suyultirilgan gazning bu ko`rsatkichi belgilangan chegarada o`zgarishi lozim. Suyultirilgan gaz tarkibida (massasi bo`yicha) kamida 805 foiz propan, ko`pi bilan 205 foiz butan va ko`pi bilan 6 foiz boshqa gazlar (propilen, butilen, etilen) bo`ladi. propan bilan butanning nisbati o`zgarsa, gaz yonganda chiqadigan issiqligi va yonuvchi aralashmaning tarkibi o`zgaradi. Oqibatda dvigatelning tsilindrlaridagi yonish jarayoni yomonlashadi va ishlatilgan gazning zaharlilik darajasi ortadi.
To`yingan gaz bosimi. Bu ko`rsatkich yilning sovuq kunlarida dvigatelning tsilindrlariga gazning ishonchli uzatilishiga ta`sir qiladi. Masalan, -30 ⁰C haroratda bu bosim 0,07 Mpa dan past bo`lmasligi lozim. Bundan pasayib ketsa, gazning ballondan uzluksiz uzatilib turilishi buziladi. Bug` bosimi 45 ⁰C da 1,6 Mpa dan oshib ketmasligi kerak, chunki avtomobillarda ishlatiladigan gaz ballonlari ko`pi bilan shunday bosimga mo`ljallangan.
Suyuq qoldiq. Gaz tarkibida 40 ⁰C haroratda suyuq qoldiq bo`lmasligi kerak.
Gaz tarkibida oltingugurt, ishqorlar va erkin suvning bo`lishi. Gazda oltingugurt miqdori ortib ketsa, yonilg`i apparatiga o`tib, u quvur o`tkazgichlarning kesimini toraytiradi va rezina-texnika detallarini yemiradi. Oltingugurt dvigatelning tsilindrlarida yonib, ishlatilgan gazlarning zaharlilik darajasini oshiradi. Uning miqdori massa bo`yicha 0,015 foizdan oshmasligi lozim. Ishqorlar va erkin suv umuman bo`lmasligi kerak.
Gazda ishlaydigan dvigatellar ta`minlash tizimlarining konstruktiv xususiyatlari gaz jamg`armasining mashinada saqlanish usuliga hamda dvigatelning gaz yonilg`isida ishlashga moslanganlik darajasiga bog`liq. 5.2-rasmda suyultirilgan propan-butan gazida ishlaydigan avtomobil dvigateli ta`minlash tizimining sxemasi keltirilgan. Suyultirilgan gaz avtomobil kuzovi ostiga joylashtirilgan 250 l sig`imdagi yupqa devorli po`lat ballonda 16 1,6 Mpa bosim ostida saqlanadi. Ballondan chiqayotgan gaz magistral ventildan 15 o`tib, dvigatel sovitish tizimining (naylar 4,5) suyuqligi ta`sirida isiydigan bug`latkichga 6 keladi va bu yerda bug`simon holatga o`tadi. Keyin fil tr 12 orqali reduktorga 11 kiradi, undan esa bosimi biroz pasaygan holda gaz aralashtirgichga 3 keladi. Manometrlar 13 va 14 reduktor va ballondagi gaz bosimini ko`rsatadi. Dvigatelning ta`minlash tizimida gaz bo`lmaganda yoki gaz tizimi buzilganda dvigatelning ishlashini ta`minlash uchun suyuq yonilg`ining sig`imdan 8 karbyuratorga 1 uzatilishi ko`zda tutilgan. Reduktor 11 tizimdagi gaz bosimini pasaytirish uchun mo`ljallangan.
3.Siqilgan uglevodorod gazi
Siqilgan gaz suyultirilgan gazdan farqli ravishda normal harorat va istalgan yuqori bosimda o`zining gazsimon holatini saqlab qoladi. Gaz faqat o`ta sovitilgandan keyingina (-162<sup>0</sup>C dan past) suyuqlikka aylanadi. Avtomobillarda yonilg`i sifatida 20 Mpa gacha siqilgan tabiiy gazdan foydalaniladi. Tabiiy gaz gaz konlaridan olinadi. Uning asosiy komponenti - metan. Siqilgan gaz yonganda katta massa birligida issiqlik - 49800 kJ/kg ajralib chiqadi, biroq zichligi juda kam (0⁰C va atmosfera bosimida 0,0007 g/sm³) bo`lganligidan hattoki 20 Mpa gacha siqilgan tabiiy gaz yonganda hajmiy issiqligi 7000 MJ/m<sup>3</sup> dan oshmaydi, ya`ni suyultirilgan gazning hajmiy issiqligidan kamida 3 marta kam. Yonganda chiqadigan hajmiy issiqlik miqdorining kam bo`lishi avtomobilda, hattoki yuqori bosimda ham, yetarli miqdorda gaz saqlanishiga imkon bermaydi. Shu sababli siqilgan tabiiy gaz bilan ishlaydigan gaz-ballonli avtomobillarda zahira yo`l benzin yoki suyultirilgan gaz bilan ishlaydigan avtomobillarga nisbatan ikki barobar kichik. Metanning tadqiqot yo`li bilan aniqlangan oktan soni 110 atrofida. Siqilgan tabiiy gazning zahira miqdori ko`p va u arzon bo`lganligidan benzin o`rniga bu gazdan foydalanish maqsadga muvofiqdir (ayniqsa, shahar ichida va shahar atrofiga qaytnaydigan Transportlarda).

5.2-rasm. Suyultirilgan gazda ishlaydigan avtomobil dvigatelining ta`minlash tizimi shakli: 1-karbyurator; 2-salt ishlash gaz nayi; 3-gaz aralashtirgich; 4-bug`lantirgichdan suvni chiqarib yuboradigan shlang; 5-suv keltiradigan shlang; 6-bug`latkich; 7-dvigatelning kiritish kollektorini reduktor bilan birlashtiruvchi nay; 8-benzin baki; 9-reduktor bilan gaz aralashtirgichni birlashtiruvchi past bosimli gaz nayi; 10-dozalovchi ekonomayzer tuzilmasi; 11-gaz reduktori; 12-gaz fil tri; 13-gaz reduktorining monometri; 14-ballon monometri; 15-magistral ventil; 16-suyultirilgan gaz balloni.

Me`yorlangan sifat ko`rsatkichlari. Avtomobillar uchun yonilg`i sifatida siqilgan gazdan foydalanilganda bu ko`rsatkichlarga siqilgan gazning komponent tarkibi va gaz ballon apparatining ishiga zararli ta`sir ko`rsatuvchi hamda dvigatellarning yeyilishini tezlashtiruvchi moddalar miqdori kiradi.
Gazning komponent tarkibi. Avtomobillarda barcha mavsumlarda ishlatishga mo`ljallangan siqilgan gaz tarkibida (hajm bo`yicha) kamida 90 foiz metan, ko`pi bilan 4 foiz etan, oz miqdorda (2,5 foizgacha) yonuvchi boshqa uglevodorod gazlari, uglerod oksidi – 1 foizgacha, kislorod 1 foizgacha, azot – ko`pi bilan 5 foiz bo`lishi kerak.
Gaz tarkibidagi zararli aralashmalar miqdori. Siqilgan gaz tarkibida bunday aralashmalar cheklangan miqdorda bo`ladi: vodorod sul fidi 2 g/100 m³ dan, mexanik aralashmalar - 0,1 g/100 m³ dan ortiq bo`lmasligi kerak, juda oz miqdorda nam bo`lishiga ruxsat etiladi.
Davlat standartiga muvofiq, siqilgan gazlarning tabiiy, koksli metanlashtirilgan va koksli boyitilgan xillari chiqariladi (5.3-jadval). Lekin siqilgan gazda ishlovchi dvigatellar keng tarqalmagan, chunki, bir tomondan tsilindrlarning to`ldirish koeffitsienti kamayishi natijasida ularning quvvati 10-20 foiz kamayadi, ikkinchi tomondan, avtomobilning yuk ko`taruvchanligi kamayadi. Chunki yuqori bosim ostida siqilgan gazlarni saqlash uchun og`ir (65-70 kg li) ballonlar kerak bo`ladi. Avtomobilga sig`imi 10 m<sup>3</sup> dan bo`lgan bunday ballonlardan oltitasi ketma-ket ulanib o`rnatiladi. Ballonlar maxsus gaz to`ldirish shahobchalarida tozalangan va quritilgan gaz bilan to`ldiriladi.