O’quv metodik material o’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik pedagogika instituti

3.
 
Ijtimoiy muhitni yaratish. Har qanday jamiyatda mavjud bo‘lgan ijtimoiy mug‘it, uning kundalik 
takdirini va kelajakdagi istiqbollarini belgilab beradi. Zero, shunday ekan bunyodkor va vayronkor 
g‘oyalar o‘zlarining ijtimoiy tabiatidan kelib chiqqan holda jamiyatda yangi ijtimoiy muhitni 
yaratishga harakat qiladi. Ijtimoiy mutsit deb kishilar urtasida adolatparvarlik tamoyillari asosida tashqil etilgan 
ijtimoiy-щtisodiy, siyosiy-xukuщy, ma’naviy-madaniy munosabatlarning sanchalik darajada uygunlashgan tarzda щrakat 
щlishlari natijasida jamiyatda vujudga kelgan solatga aytiladi. Bunda, bunyodkor g‘oya va mafkuralar tinchlik va 
barqarorlik xukm suradigan ijtimoii muhitni yaratishga harakat qilsalar, vayronkor g‘oya va 
mafkuralar esa jamiyatda echimini topish mushkul bo‘lgan ziddiyatlar, urush, janjal, giybat, b^ton, 
zurovonlik kabi kusurlar ildiz otgan ijtimoiy mo‘zditni yaratishga intiladilar. Demak jamiyatda 
zarur ijtimoiy muhitni yaratmay turib, muayyan g‘oyalarning ustuvorligini ta’minlab bo‘lmaydi. 
4.
 
Ehtiyoj va manfaatlarni ifodalash. Tarix sahnasiga kirib kelayotgan har bir g‘oya va mafkura o‘zi 
tayangan ijtimoiy asos, qatlam, partiya, millat va boshqalarning tub ehtiyoj va manfaatlarini ifoda 
etishi orqali mavjud voqelikning in’ikosi bo‘lgan g‘oyalar dunyosidan o‘ziga munosib urin 
egallaydi. Bunda "ehtiyoj deb, organizm, inson shaxsi, ijtimoiy guruh millat, xalq va umuman, 
jamiyatning mavjudligi va rivojlanishi uchun ob’ektiv ravishda earur bo‘lgan ijtimoiy faoliyatini 
yuzaga chitsaruvchi ichki sababiyatlarga aytilsa, manfaat deganda esa sub’ektning turli 
ehtiyojla]shni qondirishi bilan bogliq bo‘lgan munosabati va faoliyatining majmuini tushunamiz”. 
Prezident Islom Karimov g‘oya va mafkuralarning bu muhim xususiyati to‘g‘risida: "Har qanday 
inson, tabiiyki, murod- matssadsiz yashay olmaydi. Binobarin, toki xdyot mavjud ekan, 
mamlakatlar, davlatlar va ularning manfaatlari bor ekan, ular o‘z taraqqiyot yulini, ertangi kun 
ufk^arini o‘zining milliy g‘oyasi, milliy mafkurasi orqali belgilab olishga intiladi”, - degan edi. 
6.
Vorisiylikni ta’minlash. G‘oya va mafkuralar o‘zicha bush joydan paydo bo‘lmaydi. Ular, bir 
necha avlodlarning aql-zakovati bilan yaratiladi, keyingi avlodlar tomonidan yangi mazmun bilan 
boyitilib boriladi. Unda ajdodlar bilan avlodlar urtasidagi vorislik o‘z aksini topadi, ajdodlarning 
asriy orzu-umidlari mujassam bo‘ladi. SHunga kura g‘oya va mafkuralarning sohiblari utmishdan, 
ota- bobolaridan meros qolgan moddiy va madaniy boyliklarga egalik qilgan holda, ularning 
ishlarini davom ettirib kelgusi avlodlarga etkazib beradilar. Demak g‘oya va mafkuralar utmishni 
kelajak bilan boglovchi ma’naviy ko‘prik vazifasini ham utaydi. Bu xususda I.A.Karimov: "Jahon 
tajribasiga nazar tashlasaq millatning mafkurasi bir emas, balki bir necha avlodning umri davomida 
ishlab chiqilishi va takomilga erishuviga guvoh bo‘lishimiz mumkin. Butun xalqni birlashtiradigan 
bayroq bo‘lmish mafkurani shakllantirish uchun insoniyat tarixining turli davrlarida Xudoning o‘zi 
aql-zakovat, iste’dod, kuch-kuvvat ato etgan, yorsin tafakkurga ega bo‘lgan buyuk shaxslar zahmat 
chekkanini kuramiz", - degan edi. 
7.
Faoliyat mezoni bo‘lish. G‘oya va mafkura tizimi odamlar hayoti faoliyatining o‘ziga xos 
mezoni vazifasini ham bajaradi. Bu xdvda I.A.Karimov: "Mafkuraning xdyotiyligi uning xalq 
tabiatiga, turmush va tafakkur tarziga nechoglik mos bo‘lishi, eng muhimi, jamiyatning milliy 
manfaatlarini, orzu-intilishlarini qay darajada aks ettirishi bilan ulchanadi. Faqat shunday 
mafkuraginahayot vadavr sinovlariga bardosh beradi, odamlar unga ishonib, o‘zining iymon-e’tivdsi 
sifatida qabo‘l qiladi. SHundagina u eng zamonaviy kuroldan ham kura kuchli ruhiy-ma’naviy 
kudrat kasb etadi", - degan edi. 
8.
G‘oyaviy himoya vositasi. Har bir g‘oya va mafkura g‘oyaviy himoya vositasi vazifasini ham 

---

bajaradi. Bu uning jamiyat mafkurasi maqomini olgan g‘oyalar tizimining shu jamiyatni har xil 
mafkuraviy tajovo‘zlardan, xurujlardan, taxdidlar- dan himoya qilish uchun mafkura maydoniga bel 
boglab kurashga chiqishini anglatadi. Mafkuraviy kurashdagi goliblik esa jamiyat a’zolarining 
tinch-osuda faoliyat yuritishini xer tomonlama ta’minlaydi, kelgusidagi olijanob ezgu niyatlarini 
amalga oshirish ishlariga chorlaydi. G‘oyaviy 
himoyada IAKarimov tomonidan ilgari surilgan: 'Toyaga 
sarili fatsat g‘oya, fikrga sarili fatsat fikr, jatsolatga sarili fatsat ma’rifat bilan bщsga kiriiliil, oliilish mumkin", - degan tamoyil 
vositasida ish kurish kerak.
YUqorida g‘oya va mafkuralar xdkdda keltirilgan fikrlar, ijtimoiy-falsafiy tax^lillar har 
qanday jamiyatning o‘ziga xos bo‘lgan g‘oyaviy-mafkuraviy hayoti xdm mavjudligidan darak 
beradi. 
Jamiyatningg‘oyaviy-mafkuraviщayotidebodamlarning oldiga kuygan matssadlariga erishish uchun sodir etadigan 
g‘oyaviy-mafkuraviy munosabatlarining statik va dinamik tarzda sarakatlanishining muayyan tizimiga aytiladi. 
Jamiyatning g‘oyaviy-mafkuraviy xdyotini "mafkura sohasi" degan tushuncha orqali bayon qilish 
mumkin. Bunday vaziyatda "ideosfera" degan atamasini ishlatish kul keladi. Garbiy Evropada 
shakllangan jamiyatlarning g‘oyaviy-mafkuraviy hayotini urganish, u hakdda ta’limot yaratishga 
harakat qilgan franzuts faylasufi va iqtisodchisi A.L.K.Destyut de Trasse o‘zining 1815 yilda 
yozgan "Ideologiya elementlari" nomli kitobida birinchi marta "ideologiya" so‘zini falsafiy 
tushuncha sifatida ishlatadi. Xozirgi kunda bu atama jahonda eng ko‘p ishlatiladigan so‘zlar 
qatoriga kiradi. Uning rivoji, oxir-oqibatda, "ideosfera” tushunchasining paydo bo‘lishiga olib keldi. 
"Ideosfera" atamasini qanday ma’noda ishlatish masalasida olimlar hali bir qarorga 
kelishganlaricha yuq. Bunda: "Ba’zi mutaxassislar uni mafkura soxdsini, unda amalga oshayotgan 
faoliyat va jarayonlarni ifodalash uchun, boshqalari esa, insonni urab turadigan g‘oya va mafkuralar 
sferasi mavjud, unda g‘oyalar va mafkuralar vujudga keladi, amal qiladi, utmishga aylanadi yoki 
saqlanib qoladi, odamlar doimo ularning ta’siri ostida yashaydi, deb hisoblagan holda tushuntirishga 
harakat qilmovdalar".