O’quv metodik material o’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik pedagogika instituti

6.
 
G‘oyaviy immunitetni shakllantirish. Har bir yangi g‘oya va mafkura tarix saxdasiga qarama-
qarshiliklarga uchramasdan kirib kelmaydi. Ular doimo g‘oyaviy kurashda golib kelishga, o‘zga 
g‘oyalarning taxdid va tajovo‘zlariga bardosh berishga, o‘zini o‘zi tirik organizm sifatida himoya 
qilishga harakat qiladi. Bunday vazifaning xdl etilishi organizmning immunitet (tashkd ta’sirlar va 
kasalliklarga qarshilik kzfsatish) qobiliyati darajasiga bogliq bo‘ladi. SHunga kura, g‘oyaviy 
immunitetni shakllantirish deb, g‘oya sub’ektlarining ko‘zlagan matssadlariga erishishlari uchun sotsiblari 
o‘zlari bo‘lgan g‘oya va mafkuralariga etti-yot bo‘lgan g‘oya va mafkuralarning xavfli va zararli ta’sirlariga 
sarshilik ko‘rsatish krbiliyatini shakllantirish, mustatskamlashga щratilgan xatti-щrakatlarining muayyan 
tizimiga aytiladi. Demak g‘oya va mafkuralarning sohiblari o‘zlarining hayotiyligini sak^ash uchun 
tarafdorlarining g‘oyaviy-mafkuraviy immunitetini kuchaytirishga a’loxdsa e’tibor berish zarur 
bo‘ladi. Bunda g‘oyaviy immunitetni jamiyat miqyosida shakllantirish axrli orasida g‘oyaviy- 
tarbiyaviy ishlarning qanday yulga ^yilganligiga bogliq bo‘lishini nazardan chetda qoldirmaslik 
kerak. 
7.
 
Harakat dasturi bo‘lishi. YAngidan shakllanib, eski g‘oya va mafkuralar urnini egallayotgan g‘oya va 
mafkuralar: birinchidan, ko‘pchillika xrlining manfaatlarini ifodalovchi matssadlarni ko‘zlayotgan;ikkinchidan, 
ko‘zlayotgan matssadlari xayoliylikdan xoli bo‘lib dasturiy ta’minoti mantiliy jihatdan izchil va aniq; 
uchinchidan, unda umuminsoniy va milliy kdsriyatlarning o‘zaro mushtarakligi o‘z ifodasini topgan bo‘lsa, 
ularni xalq xdrakat dasturi sifatida idrok etishi mumkin. SHunga kura, sarakat dasturi bo‘lishlik deb, g‘oya 
sub’ektlarining ko‘zlagan matssadlariga erishishlari uchun ko‘pchilikningmanfaatlaridan kelib 
chiщanholdamatssadlari anits ifodalangan, umuminsoniy va milliy sadriyatlar mushtarakligi asosida kurilgan, 
xayoliylikdan mutlakr xoli, mantщiy ji^atdan izchil va anits dasturiy ta’minotga ega bo‘lgan g‘oyalarning 
muayyan mafkuraviy tizimiga aytiladi. Sohiblario‘zg‘oyalarinijamiyatdaharakatdasturidarajasiga kutarish 
uchun uning umumxalq tomonidan e’tirof etilishi kerakligini yodda sakdash zarurdir. Aks xdlda, u shunchalik 
kichik doiradagi odamlar guruhining harakat qilish dasturi bo‘lib qolaveradi. 
Mafkuraning funksiyalari. Mafkuraning funksiyalari deb millatlar va davlatlar, turli ijtimoiy-siyosiy 
kuchlarning o‘z g‘oyaviy tizimlarini yaratish va targib qilishdan ko‘zlagan matssad-muddaolari xrmdao‘z 
mafkuralari orsali hal qilishi lozim bo‘lgan vazifalarining majmuiga aytiladi.. 
Har qanday mafkura kuyidagi funksiyalarni: a) muayyan g‘oyani odamlarning ongiga va 
ruxdyatiga singdirish; b) axdlining turli guruxdarini birlashtirish; v) ko‘zlangan maqsad va 
niyatlarga erishish uchun odamlarni safarbar etish; g) ularni ma’naviy-ruhiy ragbatlantirish; d) 
axrlini, aynitssa, xdyotga kirib kelayotgan yosh avlodni g‘oyaviy tarbiyalash va mafkuraviy 
immunitetni shakllantirish; e) boshqa mafkuraviy va g‘oyaviy ta’sirlardan x^moya qilishlarni 
bajaradi. 
YUksak g‘oyalarga asoslangan, manfaatlar va fikrlar xilma-xilligini e’tirof etadigan 
mafkuraviy tizim l ar o‘z sohiblarini taraqqiyotga eltadi. Tor milliy yo sinfiy talab-ehtiyojlarni 
boshqa xalqlar yoki gurux^lar hisobiga qondirishini niyat qilgan mafkuralar oxir oqibat barbod 
bo‘la-di, o‘z tarafdorlarini tanazzul va xdlokatga duchor etadi. 
G‘oya va mafkura urtasidagi uxshash va farq qiluvchi tomonlar. G‘oya va mafkura aynan bir narsa emas. 
Ular urtasida umumiy uxshash va farq qiluvchi tomonlar mavjud. 
G‘oya va mafkura urtasidagi umumiy uxshash tomonlar kuyidagilardan iborat. 
1.
G‘oya va mafkura mavjud real voqelikning inson ongidagi in’ikosi hisoblanadi, ya’ni 
ob’ektiv olamning sub’ektiv obrazi sifatida gavdalanadi. 
2.
G‘oya va mafkura har ikkalasi uchun ham umumiy bo‘lgan bitta moddiy va ma’naviy 
manbalardan oziqlanadi. 
3.
G‘oya va mafkuraning maqsad va vazifalari mantitsan bitta narsaga qaratilgan bo‘ladi, 
ya’ni ko‘zlangan matssad va vazifalar mushtarak holda bajariladi. 
G‘oya va mafkura urtasidagi farq qiluvchi tomonlar kuyidagilardan iborat. 
1.
Fikr asosida g‘oya, g‘oya asosida esa mafkura shakllanadi. YA’ni, inson muayyan 
matssadni muljallab, uni amalga oshirishga qat’iy axd qilsa, bu g‘oya hisoblanadi. G‘oya konkret 
inson, guruh millat yoki jamiyatning x^ayotiy ehtiyojlaridan kelib chiqib, manfaatlarini ifodalab, 
ularning ishonch-e’tiqodi va faoliyatiga asos bo‘lsa, mafkuraga aylanadi. Demak oldin g‘oya, keyin 
esa g‘oya asosida mafkura vujudga keladi. 

---

2.
G‘oya - maqsad bo‘lsa, mafkura uni amalga rshirish usuli - vositasidir. Boshqacha 
aytganda, inson yoki millatning asosiy maqsadlari g‘oyalarda namoyon bo‘lsa, uni ruyobga 
chiqarishga qaratilgan iSHlarning mazmun-mohiyati mafkurani tashqil qiladi. 
3.
G‘oya nazariya bo‘lsa, mafkura metodologiyadir. 
4.
G‘oya nisbatan turgun, qat’iy bo‘lsa, mafkura esa dinamik xarakterga ega. 
5.
G‘oya - botiniy bo‘lsa, mafkura - zohiriydir. Demak go ya - asl ichki moxdyatning o‘zi 
bo‘lsa, mafkura esa g‘oyaning manfaatlashgan mazmuni, shakli, kdsmi, tomoni, kurinishi, kdyofasi 
va xarakteridir. 
"Bizga ayonki, mafkzfa ijtimoiy taraqkdyotda orqada qolishi ham va undan o‘zib ketishi ham 
mumkin. Agar orqada krlsa, jamiyat taraqqiyotiga gov bo‘ladi yoki xdsdan tashsari ilgarilab ketsa, 
xalvdan o‘zokdashib yoki o‘zilib qoladi. Bunga o‘zoq va yakdn mamlakatlarning ijtimoiy 
taratskdyotidagi voqea-hodisalarni misol qilib keltirish mumkin. Bizda xozirgi kunda xalkdmizni 
xalq, millatimizni millat qilishga xizmat etadigan jamiyatimiz mafkurasi shakllanmokda. Bu jarayon 
o‘zluksiz davom etaveradi. Jamiyatimizning tub manfaatlarini nazariy asoslovchi va himoya 
qiluvchi falsafiy, siyosiy, xukuqiy, diniy, estetik qarashlarning butun bir tizimi bo‘lmish 
mafkuramizni xerakatdagi g‘oya deb ta’riflashga qaror qildik. Xush, nima Z^chun, qaysi omillarga 
asoslanib shunday demovdamiz? Endi bu fikrimizni isbotlashga baxrli kudrat bir urinib kzfamiz. 
Ko‘pchilik ziyolilarimiz, jumladan, faylasuflarimiz "mafk}fa" atamasi xdkdda so‘z borganida, 
"mafkura" atamasi fikr, ya’ni "ideya" demakdir. Ideya esa "ideal" so‘zidan kelib chiqqan. "Ideal" 
grekcha "tasavvur" degan ma’noni anglatadi deydilar. Bu ta’rifda, avvalo, bir noaniqpik bor: ideya 
so‘zi ideal so‘zidan kelib chiqqanmi, yoki ideal so‘zi ideya so‘ziga kushimcha kushilib 
yaratilganmi? Kelib chiqishi buyicha arabcha bo‘lgan fikr, afkor va mafkura so‘zlarining o‘zagi bitta: 
fikr, fikr so‘zining ko‘plik shakli afkor. Lekin bizning tilimizda afkor so‘zi fikrlovchi, ilgor fikr 
yurituvchi ma’nolarini anglatish uchun kullaniladi. Masalan, jahon afkor ommasi - taraqkdyparvar 
insoniyat deganidir. YA’ni xar qanday ommaga, masalan, beboshvoq olomonga nisbatan afkor 
iborasini kullab bo‘lmaydi. Bizning tushunchamizga kura mafkura atamasi щrakatga keltiruvchi, sarakatdagi 
g‘oya, degan ma’noni, niyatni matssadga aylantirishga undovchi, degan ma’noni anglatadi. Biror fikr kishi ongida paydo 
bo‘lsa, u щrakatga kelgunicha fikr sifatida miyada satslanib turaveradi. Uni щrakatga kelishi uchun mafkura kerak. 
Masalan, istikdoldan oldin ham Kur’oni Karim va Xdsisi shariflarni o‘zbekchaga tarjima qila 
oluvchi mutaxassislarimiz bor edi. Lekin bu ishlarni harakatga keltiruvchi foh yuq edi. YOki 
bo‘lmasa, bugungi kunda chet ellarda a’lo baxrlarda uqib kelayotgan va uqib turgan yosh avlodimiz 
ilgari xdm bor edi. Lekin ularni chet ellarga yuborishni urtaga kuyadigan, harakatga keltiradigan 
g‘oya - mafkura yuq edi. Dindor kishilarimizga ma’lumki, namozning farz, vojib, sunnat va nafl 
turlari bor. Ixtiyoriy, kushimcha bo‘lmish (uqisa savob oladi, utsimasa gunohkor bo‘lmaydi) nafl 
namozini uqishga niyat qilingach, ado etilmasa, gunoxrr bo‘lishadi, chunki niyat qilingandan keyin 
nafl namozi ham farzga aylanadi. Niyat so‘zi ma’nosi bilan maqsad so‘zining ma’nosi urtasidagi 
farqni anglatish uchun namozga doyr ushbu izohni tilga olib utdik. Xullas, mafkura atamasida 
harakatga keltiruvchi g‘oya ma’nosi mujassam. SHunga kura, mafkura deb muayyan bir ijtimoiy guruts yoki 
millatning tub manfaatlarini nazariy asoslovchi va щmoya qiluvchi falsafiy, siyosiy, uukutsiy, diniy, estetik qarashlarning bir 
butun tizimiga aytiladi”
77
. 
G‘oya va mafkuralarning asosiy vazifalari. G‘oya va mafkuralarning asosiy vazifalari 
kuyidagilardan iborat.