241
Bittakorxonatakli
fi
miqdori
1000
korxonataklifinin
gumumiyhajmi
Tovarbahosi,
so’m
Talabningumumi
yhajmi
1
2
3
4
10
10000
1510
4000
9
9000
1310
6000
8
8000
1110
8000
7
7000
910
9000
6
6000
810
11000
0
0
710
13000
0
0
610
16000
Jadvaldagi ma’lumotlarni grafikda aks ettiramiz.
P
1100
D
S
Q
0
2000 4000 60008000 10000
1– chizma. Bir xil tovarga muvozanatli narxning hosil bo’lishi.
Mahsulotumumiytaklifinimumkinbo’lgannarxdagiumumiytalabmiqdoribilantaqqosla
b, muvozanatlinarxtarmoquchun 1110 so’mni (muvozanatlimahsulotmiqdori 8000
birliknitashkilqiladi) tahlilinianiqlaymiz.
Agarharajatlaryokibozortalabidaxechqandayo’zgarishro’ybermasa,
chizmadagidiagrammahaqiqiymuvozanatlivaziyatniko’rsatadi.
Sofraqobatsharoitidaishlabchiqarishomillariganarxlarhamtalabvataklifni
ngnisbatibilananiqlanadi.
Ammoresurslargatalabvashungamosravishdabahonarxigatasirko’rsatuvchiikkitamuhi
mholatnita’kidlashzarur. Birinchidan, iqtisodiyresurslargatalabxosilatalabhisoblanadi,
chunkimehnat,
kapital,
eroxirgioqibatdakishilargakerakliiste’molchilikbuyumlariishlabchiqarishuchunzarur.
Demak,
uyokibuishlabchiqarishomiligatalab,
buomillaryordamidaishlabchiqaradigantovarlargabo’lgantalabgabog’liq.
Masalan,
tikuvchimehnatigatalab,
jamiyatiningmatogabo’lgantalabibilananiqlanadi:
sabzavotetishtirishuchunyaroklibo’lganergatalab,
sabzavotgabo’lgantalabbilananiqlanadivax.k.
Bushunibildiradiki,
242
ma’lumomilgatalabdarajasi,
shuomilyordamidaishlabchiqariladigantovarnarxlarigavamahsulotyaratishdagimazkur
omilningunumdorligigabog’liq.
Ikkinchidan,
ishlabchiqarishningbarchaomillariiqtisodiyvatexno-
logikjihatdano’zarobog’liq,
tovarishlabchiqarishuchunbarchauchtaomilvaularo’rtasidagima’lumnisbatzarur.
Harbiromilgatalabhajmi,
nafaqatmazkuromilnarxidarajasiga,
balkiboshqaresurslarnarxidarajasigahambog’liq:
masalan,
mehnatgabo’lgantalabnafaqatishhaqistavkasiga,
balkimashina,
xomashyolarqanchamiqdordasotibolinishivaularningnarxiqandaydarajaligigahambog’
liq.
Qachonki,
ishlabchiqarishma’lumomiliningnarxiko’tarilsa,
ungatalab
(boshqasharoitlaro’zgarmayqolganda) kamayadi, boshqaomilgatalabortadi; maslan,
mehnatuchunanchayuqoriishhaqi,
unimashinalarbilanalmashtirishgaolibkeladi.
Ishlabchiqarishharxilomillariningo’zaroo’rninibosishimkoniyati,
ularniqo’llashningharajatlarinivaengyuqorifoydanita’minlaydigannisbatiniuyg’unlash
tirishimkoniniberadi.
Raqobatkurashijarayonidatalabvataklifningtebranishi,
tovarlarganarxlarningo’zgarishioqibatida,
daromadlarningishlabchiqarishomillariegalario’rtasidataqsimlanishiro’yberadi.
Masalan,
dongatalabningo’sishinatijasida,
uniishlabchiqarishniko’paytirishgaehtiyojo’sadi.
Donetishtirishuchunyaroklibo’lganerlargatalabkengayadi, erningbahosi, rentao’sadi.
Buishlabchiqarishmazkuromiliegasiningdaromado’sishinibildiradi.
Sofmonopoliya.
Bundaysharoitdanarxningshakllanishio’zigaxosxususiyatlarigaegabo’lib,
buxususiyatquyidagiholatlarorqaliyaqqolnamoyonbo’ladi.
Birinchidan,
sofmonopoliyasharoitidanarxqo’shimchaishlabchiqarilganmahsulotnisotishdanolinadi
ganpuldaromaddanortiqbo’ladi.Bushunibildiradiki,
sofmonopolisto’zmahsulotinisotishhajminifaqatharbirkeyingimahsulotbirligigaanchap
astnarxlarbelgilashorqaliko’paytirishimumkin.
Narxningpasayishifaqatginaqo’shimchasotilganmahsulotga,
emasbalkimahsulotningbarchaboshqabirliginarxlarigahamta’sirqiladi.
Chunkiharbirqo’shimchasotilganmahsulotbirligiyalpipuldaromadgao’ziningkamroqna
rxibilanqo’shilibboradi. Farazqilaylik, monopolist 4 birlikmahsulotni 140
so’mdansotgan.
Unarxni
140
so’mdan
130
so’mgatushiribyanabittamahsulotbirliginisotishimumkinvashuorqalibeshinchimahsulo
tdan
130
so’mnarxdapuldaromadoladi.
Buqo’shimchasotilganbeshinchimahsulotdanolinganfoydadan
10
so’myo’qotishinibildiradi.
Qo’shimchamahsulotbirliginisotishdavomiyravishdanarxni
10
so’mgapasaytirishorqaliborsamahsulotning 11 birligi 80; 12 birligiesa 70
so’mdansotilishimumkin.
243
Ikkinchidan, monopolist narx belgilashda hukmronlik qiladi. Buning ma’nosi
shuki, monopolist mahsulotning yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi, shu sababli
narx belgilashda nisbiy mustaqillikga ega. U bir vaqtda ishlab chiqarish hajmi va
narxni tanlaydi. Bu monopolist mahsulotiga narxni belgilashda bozor kuchlaridan
ozod ekanligini yoki haridor to’liq monopolist xukumronligi ostida bo’lishini
bildirmaydi. Buni yuqoridagi tahlil ham tasdiqlaydi: yuqori narxlar mahsulot
sotishning ham hajmi bilan, past narxlar ko’p hajmi bilan bog’liq. Monopolist sotish
hajmiga zarar etkazmasdan narxni oshira olmaydi yoki ancha past narxlar
belgilamasdan sotish hajmini ko’paytira olmaydi.
Uchinchidan, monopolist xech qachon yalpi pul daromadni kamaytiradigan
narx, mahsulot miqdori uyg’unlashuvini tanlamaydi. Chunki ancha past narxlar ishlab
chiqarishning katta hajmi va ko’payib boruvchi yalpi harajatlar bilan bog’liq. Ancha
past pul daromad va ancha yuqori harajatlar foydaning kamayishini bildiradi.
Shunday ekan, monopolist ishlab chiqarish hajmini mahsulotni sotishdan olinadigan
pul daromad, unga qilinadigan harajatga teng keladigan miqdorgacha o’stirib boradi.
Mahsulotiga narxni ham shu darajada o’rnatadi.
Umuman aytganda, monopolistik raqobat sharoitida korxonalar mahsulotlariga
narx darajasi raqobatchilar soni va mahsulotning tabaqalashish darajasiga bog’liq
bo’ladi. Raqobatlashuvchilar soni qanchalik ko’p va mahsulotning tabaqalanishi
qanchalik kuchsiz bo’lsa, vaziyat sof raqobatga shunchalik ko’proq yakinlashadi.
To’rtinchidan, monopolistik raqobatli bozorda resurslardan samarali
foydalanishga ham, ishlab chiqarish samaradorligiga ham erishib bo’lmaydi. Chunki
monopolistik xukmronlik,mahsulotlar ishlab chiqarish uchun resurslardan to’liq
foydalanmaslikni
keltirib
chiqaradi.Natijadakorxonalar,
mahsulotninganchasamaralihajmigaqaragandabirmunchakamroqmahsulotishlabchiqar
adi.
Buo’znavbatida,
narxlarnisofraqobatsharoitdagigaqaraganda,
birmunchayuqorio’rnatishnibildiradi.
Haqiqatdan,
monopolistikraqobatsharoitidakorxonalaruzoqmuddatlidavrdame’yoridagifoydagaeris
hishuchunraqobatlinarxlarganisbatananchayuqorinarxbelgilashizarurbo’ladi.
Beshinchidan,
monopolistikraqobatgaasoslanganko’pchiliktarmoqlardanarxvauningshakllanishi,
sofraqobatsharoitidagidanunchalikko’pfarqqilmaydi.
Oligopolistikbozorsharoitidabiryokibirnechtaishlabchiqaruvchilar,
bozorningsezilarlihissasininazoratqiladi.
Oligopolistikfirmalarsoniodatdako’pbo’lmasligisababliulardanharbiriningharakatiboz
ordagiboshqafirmalarningaxvoligasezilarlita’sirko’rsatadi.
Natijadaharbiroligopolistikfirmao’ziningboshqalargabog’liqliginianiqsezadi.
Mahsulotturibo’yichaodatdasofoligopoliyavatabaqalashganoligopoliyao’zarofa
rklanadi. Birturdagimahsulotishlabchiqaruvchioligopoliyasofoligopoliyadeyiladi.
Bundayholdabozordatovarnarxlaribirxilbo’ladi. Oligopoliyaning bunday turiga
kimyo sanoati mahsulotlari bozori, misol bo’la oladi. Bir xil funktsional maqsaddagi
xilma xil mahsulot ishlab chiqaruvchilar oligopoliya tabaqalashgan oligopoliya
deyiladi. Bunday oligopoliyaga avtomobil bozori misol bo’ladi. Bunday bozordagi
bir xil bo’lmagan tovarlar guruhiga narxlar har xil o’rnatiladi.
