O‘quv materiallari ma’ruzalar matni 1 – ma’ruza

MAGNIT ZANJIR UCHUN OM QONUNI

Magnit zanjirni elektr zanjir bilan taqqoslash mumkin, bu magnit kattaliklar nisbatlarini ancha yaqqol tasavvur qilishga imkon beradi.

Agar to‘la tok qonuni ifodasida (25) magnit maydon kuchlanganligi o‘rniga



qo‘yilsa, u holda magnit oqimi quyidagicha bo‘ladi:


(26)
Om qonuniga muvofiq elektr zanjirdagi tok

bunda l_K – o‘tkazgichning uzunligi; S_K- o‘tkazgichning kesim yuzasi; - _k chiziqli o‘tkazgichning nisbiy elektr o‘tkazuvchanligi.
Magnit oqimi bilan tok uchun formulalarni bunday taqqoslash asosida olingan formulalardan birinchisi magnit zanjiri uchun Om qonuni deb ataladi. Ushbu nisbat bilan aniqlanadigan kattalik



magnit qarshilik deb ataladi. Shunday qilib, magnit oqimi magnit yurituvchi kuchning magnit qarshiliklar yig’indisiga bo‘linganiga teng.
Magnit zanjirdagi sharoitni elektr zanjirdagi sharoit bilan taqqoslash magnit zanjirni sifat jihatdan xarakterlash uchun qulay, lekin uni hisoblashda kam qo‘llaniladi. Ferromagnetiklar bo‘lmaganida magnit maydon ko‘pincha tekis bo‘lmaydi va magnit qarshilikni hisoblash qiyinlashadi. Agar magnit zanjir tarkibida ferromagnetiklar bo‘lsa, u holda ularning magnit singdiruvchanligi oqim qiymatiga bog’liq bo‘ladi va binobarin, Om qonunining ifodasida ikkita noma'lum bo‘lib qoladi.
Formulalarning o‘xshashligi protsesslarning o‘xshashligiga mos emasligini esdan chiqarmaslik kerak. Elektr zanjirda erkin elektronlar harakat qiladi — bu uzluksiz energiya sarflashni talab qiladigan protess. Magnit zanjirda magnit induktsiyasi faqat muhitning holati bo‘lib, magnit yurituvchi kuch o‘zgarmaganda o‘zgarmaydi, ya'ni bunda material zarrachalar harakatlanmaydi.
MAGNIT ZANJIRNI HISOBLASH

Elektr mashina va apparatlarning magnit zanjirining biror qismida (odatda havo zazorida) magnit induktsiyasi hosil qilinishi kerak, buni qurilmaning ish sharoitlari talab qiladi. Demak, bunday zanjirni hisoblashdan maqsad berilgan induktsiyani hosil qilish uchun zarur bo‘lgan magnitlovchi kuchni aniqlashdan iborat. Bu to‘la tok qonuni asosida hisoblanadi, bu qonunga muvofiq magnitlovchi kuch zanjirning alohida qismlaridagi magnit kuchlanishlari yig’indisiga teng:

2.10- rasm. Havo zazori bor magnit o‘tkazgich

2.10-rasmda elektrotexnik po‘lat listdan tayyorlangan magnit o‘tkazgich hosil qilgan magnit zanjir ko‘rsatilgan. Magnit o‘tkazgichning kichikroq havo zazori l_x (oraliq) bor. Bunda magnit zanjir uch qismga bo‘linadi: birinchi qism l₁ — ikkita yon sterjenlar, ikkinchi qism l₂— o‘zakning yuqorigi va pastki sterjenlari (ularning kesimi bir xil) va uchinchi qism- havo oralig’I l_x. Agar havo zazoridagi induktsiya B berilgan bo‘lsa, u holda magnit maydonning bu zazordagi katta kuchlanganligi H_x= bo‘ladi. So‘ngra magnit o‘tkazgichdagi magnit oqimi aniqlanadi. Oqimning havodagi kesim yuzasini taqriban yonidagi qismning kesim yuzasi S₁ ga teng deb qabul qilish mumkin, demak, oqim F=B_xS₁

2.11- rasm. Magnitlanish egri chizig’i yor-
damida kuchlanganlikni aniqlash
Birinchi qismdagi magnit induktsiyasi

Kuchlanganlikning unga mos keladigan qiymati H₁ ni magnit o‘tkazgich materialining magnitlanish egri chizig’i yordamida topish mumkin (36-rasm). Shundan keyin B₂=F/S₂ aniqlanadi va magnitlanish egri chizig’idan kuchlanganlik H₂ topiladi.
Qismlarning har biri uchun uzunlik l 35-rasimda ko‘rsatilgandek o‘rta magnit chizig’idan olinadi. Shundan keyin magnit yurituvchi kuchni aniqlash uchun to‘la tok qonunidan foydalanish mumkin:



yoki, agar o‘ramlar soni berilgan bo‘lsa, magnitlovchi tokni ham topsa bo‘ladi.