O’quv materiallar mavzu: Ijtimoiy ishda etikani ahamiyati (4 soat) Reja

Ахлоқ структураси

Ахлоқ структураси бир неча элементлардан таркиб топади. Аристотель давридан бошлаб ахлоқий онг ва ахлоққа оид муомала улар сирасига киради. Замонавий этика улар қаторига маънавий муносабатларни ҳам қўшади. Шундай қилиб, ахлоқ таркибига
а) ахлоқий онг – ҳаракатга ундайдиган регулятив ғоялар;
б) ахлоқий фаолият – ахлоқий сабабларга кўра содир этилган ҳаракатлар;
в) ахлоқий муносабатлар – ахлоқий талаблар доирасидаги барча муносабатлар (оилага, меҳнатга, Ватанга, табиатга бўлган муносабатлар ва инсон орасидаги ахлоқ меъёрларига оид муносабатлар)

Ахлоқий онгнинг тушунчага оид структураси
Ахлоқий онг унинг структурасини шакллантирадиган тушунча ва категориялар билан иш кўради.
Эзгулик – ахлоқнинг асосини ташкил қиладиган ижобий ахлоқий қадриятлар тушунчаси. Бу маънода эзгулик абсолют тушунча, яъни, эзгулик бу ёвузлик эмас, у ҳеч қандай шароитда салбий қадрият бўла олмайди. Аммо эзгулик баҳо сифатида нисбий, яъни турли инсонлар турли объектларга нисбатан эзгуликни турлича талқин қилишади.
Бурч – ахлоқнинг императивлик хусусиятини, унинг буйруқ тарзидаги характерини ифода этувчи тушунча. Расман асосий бурч яхшилик қилишдан иборат. Ригористик анъана бурчни эзгуликка нисбатан асосий тушунча сифатида қабул қилган. Сабаби, ахлоқийлик унда эзгуликка интилиш эмас, балки ўз-ўзини мажбурлаш ва муқаррарлик сифатида талқин қилинган.
Виждон – ахлоқий талабларни шахс ички кечинмалари тарзида талқин қилади, “бурчнинг бошқача кўриниши”. Виждон ахлоқнинг назорат-императив механизми сифатида амал қилади, яъни:

• 
  Хулқ-атворнинг ахлоқий маслакларга мослигини назорат қилади ва баҳолайди.
  
• 
  Ахлоқий маслакларни амалга оширувчи ҳаракатларга ундайди. Ривожланган виждон шундай талаблар (императивлар)ни буюрадики, уларни бажаришга ҳеч қандай бурч мажбур қила олмайди (масалан, жасорат содир қилиш).
  

Бурч ташқи (шахс томонидан ўзлаштирилган бўлса ҳам), ижтимоий, тарихий белгиланган, дифференциацияланган (фарзандлик, ватанпарварлик, касбий каби), рационал тарзда мотивацияланган ахлоқий талабни билдиради. Виждон ички , шахсий, ўзгармас, объектив, универсал ва мотивацияланмаган ахлоқий талабларни мужассам этади. Бурчни адо этиш ва виждонга кўра иш кўриш шахнинг ахлоқий қимматини билдиради, у эса ўз навбатида номус ва қадр қиммат каби тушунчалар билан мустаҳкамланади.
Номус – ижтимоий гуруҳ вакили сифатида шахс статусини белгиловчи тушунча (ҳарбий, касбий, қизлик номуси ва ҳ.з.). Номусга гуруҳга мансуб хулқ атвор меъёрларини бажарган ҳолда эришилади ва у индивиднинг ушбу гуруҳ билан маънавий алоқасини билдиради.
Қадр-қиммат – шахс ахлоқий қимматини белгилаш учун ишлатиладиган тушунча. Инсон туғилгандан мавжуд бўлади ва унинг инсониятга ахлоқий мансублигини билдиради ва шахс томонидан ўзининг ахлоқий жиҳатларини баҳолаш тарзида кечади.
Инсон қадр қиммати ҳисси ўз ютуқларини бошқалар билан эмас, балки идеал ахлоқ намунаси билан солиштиришни назарда тутади. Атрофдагиларнинг ошкора ҳаракатлари инсон обрўсига путур етказиши мумкин, аммо ўз қадр қимматини инсоннинг ўзигина, ахлоқсиз ҳатти ҳаракатлари билан йўқотиши мумкин.
Анъанавий маънавият ор номус ва қадр қиммат нисбатини бошқача кузатиш мумкин: инсон ор номуси унинг индивидуал ютуқлари натижасида эмас, балки имтиёзли ижтимоий гуруҳга мансублиги натижасида вужудга келади. Ор номусга эришиб бўлмайди, уни фақат йўқотиш мумкин. Қадр қиммат эса ахлоқнинг бу тизимида имтиёзли гуруҳ ичида шахсан орттириш ва сақлаш лозим бўлган мақомдир.
Ахлоқий тушунча структурасига шунингдек, ахлоқий ҳиссиётлар (муҳаббат, меҳр шафқат, уят ва ҳ.к.з) киради. Руҳиятнинг назорат қилинмайдиган реакцияларидан улар шуниси билан фарқ қиладики, ахлоқий тушунчалар(бурч, қадр қиммат, масъулият)нинг ҳиссиётли шакли сифатида намоён бўлади. Ахлоқий ҳатти ҳаракатларни содир қилганда онг паст ҳиссиёт (аффект, эҳтирос) ларни назорат қилади ва юксак ҳиссиётлар (виждон)га берилади.