O’quv materiallar mavzu: Ijtimoiy ishda etikani ahamiyati (4 soat) Reja

Учинчи антиномия ахлоқий ҳаракатлар сабабларини таҳлил қилинганда, инсон ахлоқ қоидаларига риоя қилиши сабабларини ўрганганда келиб чиқади. Бир тарафдан, инсон амалий мақсадга мувофиқлик туфайли ўзини ахлоқ доираларида тутади. Хушхулқ инсон бошқалар билан осон муносабат қуради. Ахлоқ фойдали, шу сабабли шахсий ва ижтимоий фаровонлик ахлоқ қоидаларининг бажарилишини тақозо этади. 18 аср француз материалистлари, Н.Г. Чернышевский ва бошқалар хулли шундай фикрда бўлиб, ахлоқни “умумий бахт механизми” дея тасарруф этишган.
Бошқа тарафдан, одоб ахлоқ ҳар доим ҳам турмушда омад ва бахт келтиравермаслиги маълум. Аксинча, ортиқча нозиктаъб, инжиқлик ўз мақсадига эришишига тўсқинлик қилиши мумкин. Муваффақиятга эришиш учун баъзан ахлоқ қоидалари чегарасидан чиқишга тўғри келиши мумкин. Баъзан ҳатто жамият фаровонлиги учун иллатлар бўлиши керак, деб туюлиши мумкин. Ҳашаматли ҳаётга интилиш ишлаб чиқаришнинг ривожланишига олиб келса, таваккалчилик географик ихтироларни асослаган, фойда олиш истаги савдо сотиқни тараққий эттирган, дейди Б.Мандевиль “Асаларилар ҳақидаги масал”да. Ахлоқ эса буткул фойдасиз, одатда аниқ мақсадсиз, бирон фойдани кўзламаган ҳолда бажарилган ҳаракатни ахлоққа оид, деб қабул қилинади. Яхшилик шунчаки “олийжаноблик”, “кўнгилчанлик” юзасидан, “манфаат кўзламай” содир этилади. Ахлоқий қадриятларга интилар экан, инсон бу дунёда қандайдир ютуқларга эришишни эмас, ўзининг яхшироқ инсон бўлишига интилади. Яъни, прагматик эмас, балки гуманистик мақсад кўзланади: инсонни озиқланадиган, кўпаядиган биологик организм эмас, балки яхшироқ, мукаммалроқ мавжудотга айлантириш.
Шундай қилиб, ахлоқ маълум маънода катта фойда келтиради, лекин фойда кўзлаб қўлланилмайди. Шу вақтнинг ўзида ахлоқдан аниқ фойда кутилмайди, аммо унинг ўзи ахлоқий қониқишни келтириб чиқаради. Ахлоқий хулқ-атворнинг беғаразлиги шунда намоён бўладики, ахлоқ прагматик вазифаларни бажармайди, балки инсонни мукаммал, яхшироқ бўлишини мақсад қилади. Ахлоқий мотив беғаразлиги ва амалий мақсадга мувофиқлиги антиномияси қуйидагича ҳал этилади: ахлоқдан кутилган фойда янги, моддий бўлмаган, биологик бўлмаган, ҳаётда инсоний стимулни барпо этишда намоён бўлади.