O’qituvchi Talaba 1-bosqich. O’quv mashg’ulotiga kirish

 Internetda qidiruv 
Odatda, har qanday foydalanuvchi Internetra ulanayotganda quyidagi chizmaga amal qilinadi: 
   
 
Foydalanuvchi o’zining lokal qurilmasini mintaqaviy provayderi bilan bog’lash kerak. Aloqa 
o’rnatish  uchun  ko’pchilik  foydalanuvchilar  modem  va  telefon  liniyasini  qo’llashadi.  Lokal  va 
uzoqlashgan serverlar, odatda, Internet bilan nisbatan tezkor aloqa kanali yordamida bog’langanlar. 
Internet bilan hamkorlikning bunday mexanizmini Mijoz-Server tizimining klassik varianti sifatida 
tavsiflash mumkin. Tizimning asosiy funktsiyalari serverda to’plangan. 
 
 
 
Internetda axborotlar juda ko’p bo’lganligi uchun, Siz kerakli narsani topish uchun, qaerdan 
qidirish kerakligini aniq bilmasangiz juda qiyin. 
Axborotni qidirish yetarli darajada sodda bo’lgan takrorlanuvchi jarayon bo’lib quyidagi uch 
bosqichdan iborat: 
1.  Kerakli  axborot  qaerda  bo’lishini  o’ylab  ko’ring.  Buning  uchun,  yangiliklar  guruhi, 
Serverlar, FTP, Gopher va Weblarni ko’rib chiqishimiz ehtimoldan holi emas. 
2. 
Kerakli  axborotga  “Yaqinlashish”  uchun  birinchi  qadamni  qo’ying.  Qandaydir  qidiruv 
vositasidan  foydalanishingiz  yoki  boshqa  axborotlar  ko’rsatkichlari  yozilgan,  strukturalashgan 
ro’yxatlardan birini ko’rib chiqishingiz mumkin. 
3.  Va  nihoyat,  eng  zarur  boskich  -  bu  ushbu  axborot  serverida  topilgan,  qidirayotgan 
predmetga eng yaqin bo’lgan axborotni o’rganish. 
Va oxirgi maslahatimiz: Sizga qiziq tuyulgan joylarini belgilab qo’ying. Axborot Internetdan 
elektron  pochtasining  oddiy  matnli  xabarlar  bajariladigan  fayllar  va  ma’lumot  fayllari  shaklida 
o’tadi. 
Pochta  Internet  yo’llarining  muhim  qismi  bo’lib,  axborot  qidiruvda  har  doim  foydalaniladi. 
Yangiliklar  guruhi  axborot  almashuvining  eng  ommabop  shakli  bo’lib,  elektron  pochtaga 
asoslangan.  
Yangiliklar  guruhi  asosida  yotgan  g’oya  juda  sodda.  Xususiy  shaxslar  savollar  yoki 
axborotlarni  yangiliklar  guruhiga  elektron  pochtaga  xabarlar  berish  orqali  jo’natadilar.  Unga 
 
Фойdаlануvchi              
оddiй теrмiнаl
 
Маhаlliй sеrvеr 
Поchта  
Поchта муhаrriri 
Янгiliкlаr гуrуhi             
Оldiнdан куrish dаsтуri             
Янгiliкlаr гуrуhlаri 
Stp - мiжоз  
Gopher- мiжоз  
Web - мiжоз 
 
Узо=lаshтirilган sеrvеr
 
    Internet
 
   Lокаl sеrvеr
 
  Фойdаlануvchi
 

---

 
206 
yangiliklar  guruhida  axborot  bir  ob’ektdan  boshqasiga  uzatiladi.  Yangiliklar  guruhiga  jo’natilgan 
xabar sanoqli soatlarda butun dunyoni kezib chiqadi. Odatda, mintaqaviy serverda 5000 dan 10.000 
gacha turli xil yangiliklar guruhi bo’ladi. Eng ommaviy yangiliklar guruhlari axborotlarni juda tez 
uzatishini  ta’minlaydi.  Axborot  FAQ  (Fruquently  Asked  questions  -  tez-tez  beriladigan  savollar) 
fayllar, ya’ni tez-tez beriladigan savollarga javob beruvchi uzun xabarlar shaklida kelib tushadi. 
Yangiliklar  guruhi  -  eng  samarali  axborot  manbaidir.  Axborot  olishning  eng  oddiy  usuli 
uzoqlashgan  serverlari  bilan  fayl  almashish.  Ma’lumot  uzatish  protokoli  (FTP  -  File  Transfer 
Protocol)  fayllar  shaklida  saqlanuvchi  fayllarni  almashishining  standart  usulini  belgilab  beradi. 
Fayllarda  kompьyuter  ishlay  oladigan  har  qanday  axborot  bo’lishi  mumkin.  FTP  esa  ixtiyoriy 
fayllarni ko’chirib o’tkazishning standart usulidir.  Uzoqlashgan  serverlardan fayllarni olish va o’z 
navbatida uzoqlashgan serverlarga uzatish uchun fayllar berishingiz mumkin. 
FTP  -  server  qidiruvchi  kataloglar  jamoat  kutubxonasi  kataloglarga  o’xshaydi.  Bizni 
qiziqtiradigan  mavzuni  qidiruvchi  katalogni  boshlang’ich  betlaridan  tanlaymiz,  so’ngra  ko’rib 
chiqish  uchun  tavsiya  qilingan  Web  resurslarini  qat’iy  ro’yxatini  olmaguncha,  mavzu  ichidagi 
kategoriya  ostida  tanlaymiz.  Hozirda  Yahoo  qidiruv  tizimi  dunyo  bo’yicha,  yirik  qidiruv  katalogi 
bo’lib hisoblanadi. U WWW resurslariga taxminan 1 mln. jo’natmani taqdim etadi. 
FTP  -  server.  FTR  server  foydalanuvchilarga  quruq  fayllar  ro’yxatini  beradi.  Ko’rsatkichlar 
fayllari  (index  files)  berilgan  serverda  nima  joylashganini  tushunishga  yordam  berishi  mumkin. 
Anonim FTP-sizni qiziq-tirgan fayllarni olishni samarali vositasidir. Minglab FTP serverlar anonim 
tashqi kirishga yo’l qo’yadi. Standart FTP foydalanuvchidan o’z nomini va parolini aytishni talab 
qiladi.  Anonim  kirishni  quvvatlovchi  server  uzoqlashgan  foydalanuvchilarga  nomini  kiritish 
talabiga  javoban  annonymous  (anonim)  so’zini  kiritishga  ruxsat  beradi.  Odob  va  adab  qoidalari 
parol  sifatida  Internet  elektron  pochtasidagi  manzilingizdan  foydalanishingizni  talab  qiladi. 
Ko’pchilik  anonim  FTP  -  serverlarda  sizga  ayrim  qidiruv  vositalari  yordam  beradi,  lekin  qidiruv 
kriteriyasi  bo’lib faqatgina fayl  nomi hisoblanadi.  SHuni  yodda tutish  kerakki,  birgina faylni o’zi 
har  xil  joylarda  har  xil  nomlar  bilan  joylashgan  bo’lishi  mumkin.  SHuning  uchun  yaxshisi  sizni 
qiziqtirgan  mavzuni  o’zida  tutuvchi  FTP  -  serverni  topish,  keyin  bu  serverda  qanday  fayllar 
borligini bilish uchun, uning ko’rsatkichlar faylini ko’rib chiqish kerak. 
Gopher server. Eng yaxshi Gopher-serverlar o’z foydalanuvchilariga axborotlar mo’lchiligini 
xavola  qiladi.  Gopher  serverida  axborotlar  odatda,gi  ierarxik  (daraxt  shaklida)  usulda  tashkil  qi-
lingan.      Gopher      xizmatining      muxim      afzalligi  shundaki  foydalanuvchilar  shu  serverdagi 
axborotlarning  to’liq  ierarxik  strukturasini  quradilar.  Lekin  bu  afzallik  Gopher  xizmatining  eng 
katta noqulayligini keltirib chiqaradi. CHunki bunday serverning ishini a’lo darajada tashkil qilish 
juda  murakkabdir.  Gopher  serverlar  olamida  sarlavha  va  kalit  so’zlarni  qidirish  uchun  ommabop 
Veronica dasturi mavjud. Amalda Veronica serveriga yer sharining istalgan joyidan kirish mumkin. 
Yahoo-tizimi.  Qidiruv  tizimi  Yahooning  boshqa  tizimlardan  farqi-bu  so’rovlardan 
foydalanmay,  qiziqtirgan  sohalarni  ketma-ket  aniqlash  va  so’rovga  kiritilgan  jo’natmalar  bo’yicha 
kerakli axborotlarni oson topilishidir (14-rasm). 
AQSHda  Yahoo  eng  ommabop  tizim  bo’lib  hisoblanadi,  unda  axborotlarni  qidirish  uchun 
maxsus tayyorlik ko’rilmaydi. Ammo kerakli bo’limlarga jo’natmalar bo’yicha yetarlicha darajada 
oddiy  o’tish,  so’rovlarni  formatlash  qoidalarini  bilish  kerak.  Bu  tizim  aniq  mavzuni  Internetda 
qidirishda foydali bo’lishi mumkin. 
 

---

 
207 
 
13-rasm. Yahoo tizimiga kirish. 
Alta  Vista  tizimi.  Alta  Vista  qidiruv  tizimi  Digital  koorparatsiyasiga  taalluqli  bo’lib,  1995 
yilning  oxirida  erkin  foydalanish  uchun  ochilgan  (15-rasm).  Oxirgi  paytlarda  bu  tizimga  raqobat 
bo’layotgan tizimlar bo’lsada, u shu kungacha yetarli darajada ommabop bo’lib kelmoqda. Bu tizim 
WWW  da  va  shuningdek,  yangiliklar  guruhida  qidirishni  ta’minlaydi.  Kalit  so’zlarini  kiritgandan 
so’ng.  Siz  topilgan  hujjatlar  soni  va  ularni  Internetda  jo’natmali  axborotlar  qisqacha  referatlarini 
olasiz. 
 
 
15-rasm. Alta Vista tizimiga kirish . 
Web  -  sahifalar.  WWW  xizmatini  yaratishda  axborotlar  gipermatn,  sahifalar  qismlarini 
(giperaloqalar)  belgilangan  holda,  sahifalari  shaklida  tashkil  qilingan  bo’lib,  qo’shimcha 
ma’lumotlar qaerda ekanini ko’rsatadi. 
Web  -  axborotlarni  qidirish  Gopher    axborotlarni  qidirishga  o’xshash  ,  Web  xizmatining 
qidiruv vositalari Gopher uchun Veronica dasturiga o’xshash. 
Web- qidiruv asboblari - bu maxsus Web sahifa bo’lib, siz ko’rsatgan kalit so’zlar joylashgan 
Webning boshqa sahifalarini qidiradi. Agar Sizda katalog bo’lsa, (masalan Web Grawler), Web da 
axborotlarni qidirish. Web ning har xil qismdagi har bir Web sahifani ko’rib chiqishga qaraganda, 
bir  muncha  oson.  Web  Grawler  Web  ni,  uning  ko’rsatkichiga  yangi  sahifalarini  kirita  berib,  faol 

---

 
208 
ko’rib  chiqadi.  Bunday  turdagi  qidiruv  asboblarni  ayrim  hollarda  qidiruv  robotlari  deb  atashadi. 
(Search-hot). Yana boshqa qidiruv vositalari ham mavjud. Ulardan eng ko’p tarqalganlarini ko’rib 
chiqamiz.