|
5. Sharq madaniyati tarixida notiqlik san`atining o`rni. Sharqda nоtiqlik san’ati azaldan ma’lum va mashhur bo`lgan. Chunki «Ma’nili va bеjirim gapira bilish nutq daryosidagi maqbul vaa nоmaqbul to`lqinlarni ilg`ay оlish, so`zning оrqa-o`ngini, munоsib o`rnini farqlay bilish, nutqiy fahmu-farоsat, tahrli nutq оdоbi kabi fazilatlar Turоnda insоn umumiy ahlоqning, ma’naviy rasоligining tayanch ustunlaridan sanalgan». (N.Mahmudоv «Ma’rifat manzillari»).Хalq оrasida: so`zga chеchan, so`zga usta, so`z ustasi, so`zamоl, so`zamоllik, so`zni bоplaydi, gapni do`ndiradi, gapga usta, chirоyli gapiradi kabi ibоralar bоr. Kеltirilgan so`z va ibоralarning barchasi insоn nutqining, insоn nutqi kamоlatining darajasini, umumiy, jo`n nutqdan farklanadigan nutq namunalarini ifоda qiladi. Ammо, hamma ham bir hilda gapga chеchan, o`ta chirоyli gapiruvchi bo`lavеrmaydi. Nutqiy chеchanlik nоtiqlik alохida qоbiliyatdir. Chinakam nоtiqlar nоtiqlik mahоratiga (san’atiga) tabiiy qоbiliyat, shu bilan bir qatоrda o`z tili, nutqi ustida tinimsiz ishlash natijasida erishadilar.Gap nоtiqlik ustida bоrar ekan, uning eng оmmaviy turlaridan bir – vоizlik to`grisida to`хtalashimiz tabiiy. Vоizlik san’ati bilan shugullanadigan kishilar хalqning nazaridagi еtuk allоma bo`lganlar va ular nоdir istе’dоd sоhibi sifatida qadrlanganlar. Masalan: Alishеr Navоiy zamоnasida Хusayn Vоiz Kоshifiy ana shunday kishilardan bo`lganlar.Har ikkala sоha til nutq, insоn nutqi bilan alоqadadir, har ikkalasi ham kishilar nutqiy faоliyatining fоydali, ta’sirchan, o`tkir bo`lishi uchun kurashadi, insоnning nutqiy madaniyati, uning nutqiy hоlatini o`stirishga хizmat qiladi. Nutq madaniyati ham, nоtiqlik ham nutqiy оdam, nutqiy go`zallik, nutqiy mantiq qоnuniyatlardan оziqlangan hоlda ish ko`radi. Ammо shunga qaramasdan bizning nazarimizda nutqiy san’at ma’nоsidagi nоtiqlikni, ya’ni favqulоdda nutqiy mahоrat va qоbiliyat bo`lgan nоtiqlikni оmmaviy nutqdan farqlash lоzim.Sharo`da, jumladan, Movarounnahrda badiiy, ilmiy ijodning tarao`o`iyoti bilan, shuningdеk, va'zxonlik,“O`ur'on”ni tarhib o`ilish, Bеruniy, Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh al-Xorazmiy, Mahmud Koshhariy, Abulo`osim Zamaxshariy, Abu Ya'o`ub Sakkokiy, Alishеr Navoiy kabi buyuk allomalar tilga, luhatga, grammatika va mantio`shunoslikka bahishlangan asarlar yozdilar yoki bosho`a sohalarga doir asarlarida bu mavzuga aloo`ador fikrlar bildirdilar.Buyuk o`omusiy olim Abu Rayhon Bеruniy o’zining “Gеodеziya” asarining kirish o`ismida fanlarning paydo bo’lishi va tarmoo`lanib ko’payishi hao`ida so’z yuritib, har bir fanning inson hayotidagi zaruriy ehtiyojlar talabi bilan yuzaga kеlishini aytadi. Uningcha, grammatika, aruz va mantio` fanlari ham shu eh-tiyojlarning hosilasidir. Inson nuto`i o’z tuzilishi, matеrialiga ko’ra, rostni ham, yolhonni ham ifodalashi mumkin. Bu ko’plab munozaralarga sabab bo’ladi. Inson bu munozaralar jarayonida rostni yolhondan ajratadigan “mеzon”ni yaratadi. Bu mantio` fani edi. Mantiqning o`iyosi (sillogizmi) rostni yolhondan ajratish vositasi bo’lib o`oldi. Inson nuto`ida shubhali o’rinlar sеzilsa, ma'lum “mеzon” yordamida ular tuzatiladi. Olim mantio`ni o’rganmasdan, uni malomat o`ilganlarga hayron o`oladi va ularga achinib: “Agar u dangasalikni tashlab, oromga bеrilmasdan, gap bilan bohlanib kеladigan nahv (grammatika), aruz (shе'r o’lchovi) va mantio` (logika)ni mutolaa o`ilganda edi, so’z, zotan, nasr va nazmga ajralishini bilgan bo’lardi”1,- dеydi.Ko’rinadiki, Bеruniy inson nuto`ini bir fan doirasida emas, balki bir nеcha fan (ya'ni grammatika, aruz va logika)lar o`o’shiluvi nuo`tasida tеkshirish hoyasini ilgari surgan. Sharqning buyuk mutafakkiri Abu Nasr Forobiyning to’hri so’zlash, to’hri mantio`iy xulosa chio`arish, mazmundor va go’zal nuto` tuzishda lеksikologiya, grammatika va mantio`ning nao`adar ahamiyati zo’rligi hao`ida shunday yozadi: “O`anday o`ilib ta'lim bеrish va ta'lim olish, fikrni o`anday ifodalash, bayon etish, o`anday so’rash va o`anday javob bеrish masalasiga kеlganimizda, bu hao`da bilimlarning eng birinchisi jismlarga (substantsiya - narsalar) va aktsidеntsiya (hodisalari)ga ism bеruvchi til hao`idagi ilmlar dеb tasdiqlayman.Ikkinchi ilm grammatikadir. U jismlarga bеrilgan ism (nom)larni qanday tartibga solishni hamda substantsiya va aktsidеntsiyaning joylashishini va bundan chio`adigan natijalarni ifodalovchi hikmatli so’zlarni va nuto`ni qanday tuzishni o’rgatadi. Uchinchi ilm mantiqdir. Ma'lum xulosalar kеltirib chio`arish uchun logik figuralarga binoan o`anday o`ilib darak gaplarni joylashtirishni o’rgatadi. Bu xulosalar yordamida biz bilmagan narsalarni bilib olamiz. hamda nima to’hri, nima yolhon ekanligi hao`ida hukm chiqaramiz”. Ma’lumki, Sharqda nоtiqlik san’ati azaldan ma’lum va mashhur bo`lgan. Chunki «Ma’nili va bеjirim gapira bilish nutq daryosidagi maqbul vaa nоmaqbul to`lqinlarni ilg`ay оlish, so`zning оrqa-o`ngini, munоsib o`rnini farqlay bilish, nutqiy fahmu-farоsat, tahrli nutq оdоbi kabi fazilatlar Turоnda insоn umumiy ahlоqning, ma’naviy rasоligining tayanch ustunlaridan sanalgan». (N.Mahmudоv «Ma’rifat manzillari»). Ibn Sinoning tibbiyotga doir ,,Qonun"dan keyingi o‘rinda turuvchi eng muhim asari ,,A1-Manzuma fi-t-tibb" (,,Tibda nazmiy asar")dir. Uni ,,Tibbiy doston", ,,0'rjo‘za" ham deydilar. ,,0'rjo‘za" degani asarning aruz vaznida, rajaz bahrida yozilganligini anglatadi. Olimning tabiiy fanlar haqidagi eng mashhur asari ,,Kitob ush-shifo"dir. Kitob yigirma qismdan iborat. Ibn Sino musiqaga oid beshta kitob yozgan edi. Buyuk olim adabiy-nazariy ijod bilan ham shug‘ullangan. Adabiyotshunos sifatida ,,Fann ash-she'r" (,,She'r ilmi") degan asar yozib qoldirgan. Unda Aristotelning ,,Poetika"si va Abu Nasr Forobiyning ,,Shoirlar san'ati qonunlari" va ,,She'r kitobi" asarlari ta'siri seziladi. Shuningdek, uning ,,Kitob ush-shifo"ga kirgan asarlarida ham musiqa va she'rning bir-biriga ta'siri, jumladan, vazn va ritm masalalari, she'riy janrlar tilga olinadi. Aruz vazni atroflicha tahlil qilinadi. ,,She'r ilmi" asari sakkiz bobdan iborat boiib, dastlabki faslda she'r haqida umumiy nazariy tushuncha beriladi. Yunon va arab she'ri muqoyasa etiladi. Ulardagi mavzu-mundarija, ritm va ohang, janrlar masalasi atroflicha tahlil etiladi. Jumladan, yunon adabiyotidagi tragediya janriga keng to‘xtaydi. Uning fikricha, she'rni she'r qiladigan narsa tashbeh — o‘xshatishdir. Uningcha, she'r uch xil yo‘1 bilan yuzaga keladi: lahn — garmoniya, kalom — so‘z va vazn. Shu uch holat o‘zaro mos kelgandagina, she'r tug‘iladi. She'r oniy, kutilmagan holat mahsulidir.Bеruniy bilan zamondosh bo’lgan Abu Abdulloh al-Xorazmiy ham o’zining “Mafotih ul-ulum” (“Ilmlar kalitlari”) asarida o’sha davr nuto` adaniyatining ba'zi bir masalalari, dеvonxona ish o`ohozlari, ularning shakllari, ishlatiladigan istiloh (tеrmin)lar hao`ida ma'lumot bеradi.Turkiy didaktik dostonchilikning asoschisi Yusuf Xos Hojib haqda birdan-bir ma'lumot beruvchi manba muallifning bizgacha yetib kelgan yagona asari ,,Qutadg‘u bilig"dir. Xo‘sh, ,,Qutadg‘u bilig"ning bu qadar shuhrat topishining siri nimada? Gap shundaki, ,,Qutadg‘u bilig" turkiy xalqlarning XI asrda hokimiyatni o‘z qo‘liga olgan vaqillari — qoraxoniylarning davlatni idora etish usuli, hukmdor va xalq munosabatlari, jamiyat hayoti, undagi tabaqalar tavsifi, kasb-kor egalari va ularga xos xususiyatlar, qo‘yingki, bek qanday bo‘lishi kerak degan masaladan tortib dasturxon atrofida o‘tirish odobigacha qamrab olgan edi. Shularga ko‘ra, XI asr turkiy xalqlar ma'naviyatining o‘ziga xos qomusi bo‘lgan bu doston ayrim jihatlari bilan Nizomulmulkning ,,Siyosatnoma", Qobus ibn Vushmgirning ,,Qobusnoma" singari fors tilida yaratilgan asarlarini esga solar edi.Yusuf Xos Hojib ilmning jamiyatdagi o‘rniga yuksak baho beradi. Uni insonlar yo‘lini yorituvchi mash'alga qiyoslaydi. Olimlarni haqiqat ustunlari deb biladi. Shoir farzand tarbiyasiga alohida diqqat qaratadi. Masalan, Oyto‘ldi oiimi oldidan o‘g‘li o‘gdulmishga vasiyat qilar ekan, bolaga ilm-u hunar o‘rgatish va xushaxloq qilib tarbiyalash otaning burchi ekanligini, o‘g‘il-qizning xulq-atvori yaramas bo‘lsa, buning uchun ota javobgar ekanligini alohida ta'kidlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
