Oq so‘yloq qissa g ‘afurG‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent — 2010

Uchinchi bob
YAKKAMOXOV
L ip-L ip Oq S o'yloqning hayotini shun chalik zah arlar ediki, 
pirovardida u haddan tashqari yovuzlashib, shafqatsiz bo'lib ketdi. 
Holbuki, tabiat unga boshqa narsalarni ham ato etgandi. T o'g'ri, u 
tabiatan vahshiy.edi, lekin endi Lip-Lip tufayli haddidan oshdi. Hatto

---

u yovuzligi bilan odam lar orasida m ashhur b o ‘lib ketdi. H ar safar 
qishloqda itlar hurib, ular orasida nizo-janjal qo'zg'alsa yoki go'sht 
o ‘g ‘irlanganini bilib qolgan xotin-xalajlar shovqin k o ‘tarsa, bunga 
faqatgina Oq So‘yloq sabab ekaniga hech kim shubha qilmasdi. Odamlar 
nim a sababdan shunday voqea yuz berganini tekshirib o'tirishmasdi. 
U lar faqat yoki bu hodisa nima bilan tugaganining guvohi bo'lishardi, 
xolos. Oq So'yloq olg'irligi, muttahamligi va janjalkashligi bilan nom 
chiqardi, hindu ayollar uni bo‘ri deb tilga olishardi, bir kunm as-bir kun 
o'zining boshini yeydi, deb hukm chiqarishardi, u esa pinagini buzmas, 
xotinlardan ko'z uzmay kaltak yoki tosh bilan urib qolishmasin deb 
tayyor turardi.
Oq So’yloq qishloqda yakkamaxov bo'lib qolgandi. 0 ‘zi tengi barcha 
kuchuklar Lip-Lipdan ibrat olishardi. U lar bilan Oq So‘yloq o'rtasida 
qandaydir tafovut ko'zga tashlanardi. Kim biladi, itlar ehtim ol uni 
begona deb hisoblashar hamda hech qachon xonaki it bilan bo'ri kelishol- 
magani kabi besababdan besabab unga nisbatan kek saqlashardi. N im a 
bo'lgan taqdirda ham ular har qalay Lip-Lip tom onda edilar. Itlar Oq 
So'yloqqa yomonlik qilishar va buning jiddiy va asosli sabablari bor 
edi. Ularning hammasi Oq So'yloqdan ozor chekkan, shu m a’noda 
aytish mumkinki, Oq So'yloq o'z dushmanlaridan boplab o'ch ola bilardi. 
Yakkama-yakka olishuvda ko'pincha itlarning dodini bera olardi-yu, 
biroq imkon topilmasdi bunga. Chunki Oq So'yloq bironta it bilan 
g'ijillashib qoldi deguncha, qishloqdagi barcha yosh itlar darhol yetib 
kelar va unga tashlanardi.
Itlar bilan adovati Oq So'yloqning ikki narsani tushunib yetishiga 
sabab bo'ldi: qanday bo'lm asin to'dadan darhol qochish va raqiblardan 
biri bilan yakkama yakka qolganda imkon boricha qisqa fursat ichida 
ko'proq jarohat yetkazishga ulgurish, ham da to 'rt tom ondan qurshab 
olgan dushmanlari orasida yiqilib qolmaslik — bu o'z hayotini saqlab 
qolish. U sira yiqilmas, shu jihati bilan mushukni eslatardi. H atto katta- 
katta itlar ham uni istagancha turtishlari mumkin — Oq So'yloq ortiga 
chekinar, irg'ishlar, u yoq-bu yoqqa o'zini otar, lekin oyoqlari chalishib 
ketmas, qisqasi yiqilmasdi.
H ar olishuvdan oldin itlar albatta bitta qoidaga amal qilishadi, 
irillaydi, bir-birining atrofida aylanib yuradi, junlari hurpayadi. Oq 
So'yloqning bunaqa odati yo'q edi. Ozgina hayallasa bas, itlar gala-gala 
yetib keladi. Qancha tez harakat qilsa, qochishiga shuncha oson. Oq 
So'yloq hech qachon niyatini sezdirmasdi. U ohanjam a qilib o'tirm ay 
hamla qilar, dushmanini g'aflatda qoldirib g'archcha tishlar, etlarini 
uzib-uzib olardi. Shu tariqa u itlarning dabdalasini chiqarishga o'rgangan 
edi. Bundan tashqari Oq So'yloq raqibi kutmaganda, to'satdan hujum 
qilib yelkasini yorib tashlash, qulog'ini g'ajish kerakligini, shundagina

---

ko‘zlagan maqsadiga erishishi m um kinligini yaxshi uqib olgandi. 
Dovdirab qolgan har qanday itni bir zarb bilan yiqitish oson ekaniga 
aqli yetardi, zero yiqilgan itning bo'yni, eng zaif yeri kekirdagi himoyasiz 
qolardi. Oq So'yloq bu zaif joyning qayerdaligini yaxshi bilardi. Bu 
tajriba, bu bilim ajdodlaridan unga meros bo'lib o'tgandi. H am la 
qilayotgan mahal u birinchidan, itning yolg'iz qolishini, ikkinchidan, 
kutilmaganda tashlanib uni yiqitishni, uchinchidan, darhol kekirdagidan 
olishni qoida qilib olgandi.
Oq So'yloq hali yosh, jag'lari yetarli darajada rivojlanmagan, shuning 
uchun bir hamlada raqibini bir yoqli qilolmasdi, shunga qaram ay 
qishloqda juda ko'p kuchuklarning bo'ynida Oq So'yloq tishlarining izi 
qolgandi. Bir kuni ashaddiy dushm anlaridan birini o'rm on yoqasida 
tutib olib kekirdagini uzib tashlagan edi. O'sha oqshom qishloqning 
tinchi buzildi. Uning qilmishini sezib qolishdi, bu haqdagi gap-so'zlar 
o'lgan itning egasiga ham yetib bordi. Xotin-xalaj Oq So'yloqning 
barcha qilmishlarini aytib, janjal ko'tardi-da, oqibat Kulrang Qunduzning 
uyi oldiga olomon to'plandi. Lekin Kulrang Qunduz chaylasiga hech 
kim ni qo'ym adi ham da o 'z qabiladoshlari qo'liga Oq S o'yloqni 
topshirishdan bosh tortdi.
Oq So'yloqni odamlar ham , itlar ham birday yomon ko'rishardi. 
Uni birdaqiqa bo'lsin tinch qo'yishmasdi, uchragan it unga tishini qayrar, 
duch kelgan odam uni urmoqchi bo'lardi. Hamzotlari uni ko'rganda 
irillasalar, odamlar qarg'ashar, tosh otishardi. U har doim hushyor va 
sergak yurardi. Har daqiqa ham la qilishga, hujumni qaytarishga yoki 
kaltakka chap berishga shay yurardi. U tishlarini irshaytirib raqibiga 
tashlanadimi yoki vahshiyona o'kirib ortiga chekinadimi, farqi yo'q, 
hamisha tez va sovuqqonlik bilan harakat qilardi.
Irillashga kelganda unga yetadigan it topilmasdi. Irillashdan maq- 
sad - dushmanni ogohlantirish yoki qo'rqitish, shuning uchun qachon 
va qanday sharoitda bu vositani qo'llash lozimligining farqiga borish 
shart. Oq So'yloq ana shu hunarni yaxshi egallagandi. U shunday g'azab 
bilan o'kirar ediki, dushmanining o'takasini yorib yuborardi. Uning pir- 
pir uchayotgan burun kataklari, hurpaygan junlari, ilondek bilanglayotgan 
qizg'ish tusli tili, chimirilgan quloqlari, vahshiyona yonayotgan ko'zlari 
va so'yloq tishlarini ko'rgan itlarning shaxdi so'nardi. Oq So'yloqni 
g'aflatda qoldirib hamla qilishgan mahal u nima qilish zarurligini bir 
soniyada hal qilar va o'zini o'nglab olardi. Biroq ko'pincha shunday 
daqiqalarda raqibi jang qilishdan bosh tortar, vahshiyona o'kirish tufayli 
u hatto tajribali itlar bilan to'qnashuvda ham ularning o'takasini yorardi.
Oq So'yloqni to'daga qo'shm ay unga qarshi xusumati bo'lgan tajri- 
basiz, hali xom kuchukchalar shu bois uning qahr-g'azabiga giriftor 
bo'lishardi. Ish shu darajaga borib yetdiki, endi Oq So'yloqning bironta

---

raqibi to'dadan ajralib bir qadam nari ketolmasdi. Oq So'yloq bunga 
yo'l qo'ymasdi. Kuchuklar har daqiqa uning ham la qilib qolishidan 
cho'chir, birontasi yakka-yolg'iz yurishga ju r’at qilolmas edi. Lip-Lipdan 
boshqa barcha itlar qaqshatg'ich dushmanlarining hujumini birgalikda 
qaytarish maqsadida to 'd a -to 'd a bo'lib yurishga majbur edilar. Bir o'zi 
suv ichgani daryo bo'yiga borib qolgan it zoti borki sho'ri qurirdi.
Lekin Oq So'yloq bir-birlaridan ajramay yurishganda ham o'ch olishni 
qo'ymadi. U itlarni bitta-bitta tutib adabini berardi, ular butun to'da 
bilan unga tashlanishardi. Oq So'yloqni ko'rdi deguncha, itlar kelishib 
olgandek baravariga uni quvlab qolishardi, shunday vaziyatda Oq So'yloqni 
ildam oyoqlari asrardi. Biroq, quv-quvga berilib ketib sheriklaridan ancha 
oldinga o'tib qolgan itning holiga voy. Oq So'yloq ilkis o'girilib, o'sha 
itga tashlanib qolardi. Bunday hodisa tez-tez sodir bo'lib turardi, chunki 
itlar quvish bilan bo'lib dunyodagi hamma narsani unutishar, Oq So'yloq 
esa hech qachon hushyorligini yo'qotmasdi. U har daqiqada shartta 
o'girilib sheriklaridan ajralib chiqqan tirishqoq va abjirroq ta ’qibchiga 
tashlanib qolish uchun dam-badam ortiga qarab yugurib borardi.
Yosh kuchuklar o'yinga o'ch bo'ladilar, Oq So'yloqning dushmanlari 
o'zlari sezmagan holda Oq So'yloqning hiylasiga uchib dushmanchilikni 
zavqli ermakka aylantirib yuborishardi. Bo'ri bolasini zirillatib quvlash 
itlar uchun sevimli mashg'ulotga, ermakka aylangandi. T o'g'ri, bu o 'ta 
xatarli ermak edi. Tez yugurishda ulardan birontasi bas kelolmaydigan 
Oq So'yloq xavf-xatarga qarab o'tirmasdi. Kichining qaytib kelishidan 
hali umidi uzilmagan kezlarda Oq So'yloq o'zini quvib kelayotgan 
to'dani ko'pincha qo'shni o'rm on tom onga boshlardi. Ammo itlar uni 
o'sha yerda ham quvib yetolmasdi. Itlarning angillagani va hurishiga 
quloq solib Oq So'yloq ularning qayerda ekanini ajratardi, o'zi esa 
daraxtlar oralab tovush chiqarmay yugurib borardi. Qolaversa, itlarga 
qaraganda Kimsasiz Shimol bilan u qattiqroq bog'langandi, bu yerlaming 
past-u balandini u yaxshi o'rgangan edi. K o'pincha Oq So'yloq bunday 
hiyla ishlatardi: anhorni suzib o'tib izini yo'qotardi-da, butazorda o'zini 
izlab, u yoqdan bu yoqqa ovora-yu sarson yugurayotgan itlarning 
shovqiniga quloq solib yotardi.
O 'z hamzotlari bilan odamlarning nafratiga duchor bo'lgan va doim 
ham m a bilan q irp icho q b o 'lib yurgan Oq S o 'y lo q ju d a tez, bir 
tom onlam a yetilib borardi. Bunday hayot na m ehr-shafqat, erkalashga 
bo'lgan ehtiyoj uyg'otardi vujudida. Ayni chog'da o'zi ham mehribonlik 
qilolmas hamda birovni erkalatolmasdi. Bilgani birgina qonun — zo'rga 
itoat et, zaifni ez, xo'rla! Kulrang Qunduz sen uchun xudo, qudratli, 
shuning uchun Oq So'yloq unga itoat etardi. Ammo itlar — qaysiki 
undan yosh va ojiz, ularni yakson qilish kerak.

---

Oq So'yloqning vujudida hayoti uchun tahdid soluvchi xavf-xatarga 
qarshilik ко‘rsatishga ko'mak beruvchi xususiyatlar takomillashardi. Uning 
oriq, qayishqoq badanida arqondek pishiq, temirdek qattiq mushaklar 
paydo bo'ldi. Epchillik va ayyorlikda unga teng keladigani yo'q edi, u 
barcha itlardan ko'ra ildamroq yugurar, olishuv chog'ida ularga nisbatan 
rahmsizroq, yovuzroq, chidamliroq, shafqatsizroq bo'lardi. Oq So'yloq 
shunday bo'lishga majbur edi, aks holda taqdir taqozosiga ko'ra hayot 
kechirayotgan omonsiz muhitda tirik qolmagan bo'lardi.