|
Ko’zguli-linzali teleskoplar
Sferik aberrasiyadan xoli teleskoplarni yasash ustidagi izlanishlar ko’zguli-
linzali teleskoplarning yaratilishiga sabab bo’ldi. Bunday turdagi birinchi teleskop
1930 yilda taklif qilingan bo’lib, u Shmidt sistemasi deb yuritiladi. Shmidt
sistemasi bosh ko’zgudan va uning egrilik radiusi markaziga o’rnatilgan shisha
plastinkadan tashkil topgan bo’lib, shisha plastinkaning bir tomoniga shunday
egrilik berilganki, natijada uning markaziy qismi yig’uvchi linza, gardishi esa
sochuvchi linza kabi ishlaydi. Bunday sistema, tasvirni sferik aberrasiya, koma va
astigmatizmdan xoli bo’lishini ta’minlashi bilan muhim hisoblanadi. Odatda
bunday sistemada buzilmagan (vinetirovaniesiz) katta ko’rish maydoniga erishish
uchun plastinkaning diametri
1
D
ni ko’zguning diametri -
2
D
nikidan kichik
qilinib, teleskopning o’lchami
2
1
D
D
nisbat ko’rinishida beriladi. Sobiq Ittifoqda
Shmidt sistemasidagi birinchi teleskop Engelgardt (Estoniya) observatoriyasida
1938 yilda ishga tushirildi.
D. D. Maksutovning meniskli sistemasi, Sovet olimi D. D. Maksutov
tomonidan 1941-1944 yillarda kashf etilgan bo’lib, sferik bosh ko’zgudan va uning
fokal tekisligidan oldin o’rnatilgan optik kuchi taxminan nolga teng bo’lgan sferik
linzali meniskdan tashkil topgan. Bunday sistemada aberrasiyaning deyarli hamma
turi (sferik va xromatik aberrasiya, koma, astigmatizm) yo’qotilganligi bilan
boshqa sistemalardan afzal hisoblanadi. Minsk refraktorlarining axromatik
ob’ektivlariga nisbatan qariyb ming marta kam xromatik aberrasiyaga ega bo’lib,
oddiy shisha-krodedan qilinishi qulay. Meniskli sistemadagi teleskoplar
trubasining kattaligi, hashamatli minora (kupolo) talab qilmasligi, binobarin kam
xarajatligi bilan ham katta ahamiyat kasb etadi. Meniskli teleskoplarning o’lchami
12
ham Shmidt sistemasiniki kabi
2
1
D
D
ko’rinishda yozilib,
1
D
-meinskning diametrini,
2
D
-esa bosh ko’zguning diametrini xarakterlaydi. Birinchi yirik meniskli teleskop
50/67 sm Olma-ota obsevatoriyasida, keyinroq, undan kattarog’i 70/100 sm lisi
Abastuman obsevatoriyasida ishga tushirildi. Kichik o’lchamdagi meniskli
teleskop maktablar uchun chiqariladi.
1-rasm
2-rasm
Astrofizik tekshirishlar osmon yoritqichlarining xususiyatlaridan chiqqan holda
kuzatish asboblari yaratishni taqozo etadi. Osmon yoritkichlari har xil yorug’likka
ega. Ularning yoritishi egallagan interval kengligi bir necha ming milliard birlikni
tashkil etadi. Quyoshning ko’rinma yulduziy kattaligi m
0
= -26.8
m
bo’lsa, tim
qorog’i tungi osmon bir yoy minuti kvadrat yuzasining yorug’ligi m
0c
=13
m
.50
(Quyosh yuzining oydinligi 150000 stilb va tim qorongi osmonniki 10
-8
sb).
Astrofizik tekshirishlarning rivojlanishi yana ham xira manbalarni kuzatishni
taqozo etadi.
Ko’pchilik yulduzlarning yorug’ligi deyarli o’zgarmaydi, o’zgarganda ham
sekin o’zgaradi. Astrofizik tadqiqotlarda fizik laboratoriyadagi singari yorug’lik
manbalari nurlanish quvvatini xohlagancha o’zgartib bo’lmaydi. Ular qanday
yorug’lik sochsalar, shunday holda ularni qabul qilishga to’g’ri keladi. Biroq
yulduzlar nurini yig’ish va yorug’roq yulduz tasviri hosil qilish mumkin. Buning
uchun qo’yilgan masalalardan chiqqan holda nur yig’uvchi va tahlil qiluvchi
asboblar yaratish kerak bo’ladi.
Astrofizik tekshirishlarning rivojlanish tarixiga nazar tashlasak, tekshirish
asboblari (teleskoplar, nurlanish priyomniklari) mukammallashib, kattalashib va
sezgirlashib borayotgani natijasida yangi-yangi kashfiyotlar qilinayotganini
ko’ramiz. Teleskop yasashda uni sifatli bo’lishi uchun maxsus shartlar qo’yiladi.
13
Masalan, yulduz tasvirini olaylik. Yulduzlar nuqtaviy nurlanish manbalaridir.
Teleskopning fokal tekisligida uning tasviri qancha kichik (ideal holda matematik
nuqta shaklida bo’lishi kerak) bo’lsa, tasvir shuncha yorug’ bo’ladi. Biroq eng
sifatli teleskoplarda ham yulduz tasviri kichik gardishcha shaklida bo’ladi, uni
yana ham kichraytirib bo’lmaydi. Buning ob’ektiv sabablari va o’tib bo’lmaydigan
jihatlari bor. Teleskopning loyihasi chizilayotganda ana shu ob’ektiv sabablar va
chegaralanishlar nazarda tutiladi. Yuqori sifatli teleskop yasashda qator
qiyinchiliklar borki, ularni to’la echib bo’lmaydi.
Quyida biz teleskopning asosiy ko’rsatgichlari, kamchiliklari va ularni
kamaytirish yo’llari bilan tanishamiz.
Teleskop yordamida mashaqqat bilan yig’ilayotgan nurlanish oqimini
oqilona metodlar bilan o’lchash va tahlil qilish kerak bo’ladi. Buning uchun
maxsus yasalgan nurlanish priyomniklari qo’llashga, kuchli kosmik “shovqin”
ichidan bizga kerakli yulduzning kuchsiz “ovozini” ajratib olishga to’g’ri keladi.
Bu
jihatdan
astrofizik
tekshirishlar
fizik
laboratoriyada
bajariladigan
tadqiqotlardan keskin farq qiladi.
Astrofizik
tekshirish
ob’ektlarining
nurlanishi keng spektral diapazonni o’z ichiga olishi mumkin. Ob’ekt to’g’risida
to’la va aniq ma’lumotlar uning spektrini barcha qismlari (gamma nurlardan to
radionurlanishgacha) ni tekshirishdan olinishi mumkin. Bunday tekshirishlar
maxsus asboblar qo’llashni taqozo etadi. Keyingi boblarda biz astrofizik
tekshirishlarda qo’llaniladigan yordamchi asboblar va nurlanish priyomniklari
bilan tanishamiz.
14
Hozrigi zamonning eng katta optik teleskoplar
Teleskop
Kuzgusi
metri, m
Bosh ko’zgusi
xususiyati
O’rnatilgan
joy
Loyiha
sheriklari
Bahosi,
mln. $
Ishga
tushirilgan yil
KECK I
KECK II
10
10
parabolik,
ko’psegmentli
(qurama),
aktiv
Mauna Kea,
Gavay, AQSH
AQSH
94
78
1994
1996
EKT
(to’rtta teleskop)
4x8.2
yupqa, aktiv
Paranal, CHili
EJO, 9 ta
Yevropa
davlatlari
200
1998
JEMINI,
SHimoliy
Janubiy
8
8
yupqa, aktiv
Mauna Kea,
Sero Pachon,
CHili
AQSH (25%),
Angliya (25),
Kanada, CHili,
176
1998
2000
SUBARI
8.2
yupqa, aktiv
Mauna Kea
YAponiya
100
1998
KBT
(binokulyar)
2x8.4
Qalin
kataksimon
Grahm tog’i,
Arizona,
AQSH
AQSH, Italiya
75
1998
HET
(Hobbi-EbYerli)
11
Ko’psegmentli,
sferik
Foulkas tog’i,
Texas, AQSH
AQSH,
Germaniya
13.5
2001
AKT
6
qalin
Rossiya
1976
JAKT
11
HET tipidagi
SuzYerland,
Janubiy Afrika
Janubiy Afrika
Respublikasi
10
2005-2007
EKT
35
HET tipidagi
AQSH
200
2012
100
Ko’psegmentli
(qurama), sferik
Germaniya,
Shvetsiya,
Daniya va b.
1000
2020
Do'stlaringiz bilan baham: |
