O‘pkaning tiriklik sig‘imi. O‘pka ventilyatsiyasi

Aim.uz

O‘pkaning tiriklik sig‘imi. O‘pka ventilyatsiyasi.

Nafas olish organlarining evolyusion tarakqiyoti million-million yillarni uz ichiga oladi. Dastlab yukrri bosk_ich hayvonlar xam jabra ichaq traxeya bilan upkalari yaxshi rivojlanmaganligi uchun kuptimcha nafas olish organlari vujudga kelgan. Suvda va kurukda yashovchilarning vakili baqa upka pa teri ork_ali nafas olishini ahamiyati katta. Baqa ajdodi panja qanotli baliq bulib, jabra orkali nafas olgan, bunday nafas olishni tuxum ^ujayradan chikg^an baqaning lichinkasida kurish mumkin. 300-400 mln, yillar oldin ^urgochilik munosabati bila!1 haivonlar turlicha moslashishdi. Organlar shakli, vazifasi yoki murakkablashiщi sodir buladi, ^rgskasi haet uchun kurash bulib ikki yuno'\ishda kotadi. Suvda va kurukda yashovchilar,xamda butunlay ^uru^likka moslashgailar. Sut emizuvchilar xatto k;ushlar xam ugtka orkali nafas olshpga utgai. Iafas olish orgaiizmga kislorod kirishi va karbonat angidridning chi^ib ketishida-n iborat. Kislorodni uggkadan tuk;imalarga, karbonat angidridni tu^kmalardan upkaga 1^on tashib beradi. Odam va goksak xayvonlarda nafas k;uyidagi protsesslarni uz ichiga oladi.

1. 
   tashk;i nafas oliig yeki upka orkali nafas olish- organizm bilai tevarak muxit urtasida upka orqali gazlar almashinuvi shunday nom byalan ataladi;
   
2. 
   ichki yeki tukimalar orkdli nafas olish – xujayralavrda ruy beradigan protsesslarni uz ichiga oladi;
   
3. 
   krgshing gazlarni tashishi, ya’ni (S°n orkali upkadan tu^imalar!'a kislorod va tukimalardan upkaga karbonat angidrid gazi yetib borishi.
   

Mormal xolda odam burnidan pafas olishni tavsiya kuradi, masalan, tumov bulishi tufayli burundan nafas olish ^iyinlashgandagina ogzidap xam nafas oladi. Burundan iafas olish organizm uchun katta axamiyatga ega. Xavo burundan utar ekan, burunning shilliq pardasida k^on tomirlari bulganidan iliydi. Bundan taiщari, havo bilan birga kirgan chang zarralari burunda ushlanib koladi. Burun shilliq gtardasining xilpillovchi tukli epiteliysi va burunning ilon izi yul.l.ari havoning shu tarika tozalanishiga yordam beradi. X^avo burundan -burun-halkumga, ikildok^a

Tovush paychalari havo bosimi orqali tebranadi.Turli xil to’siglarga uchraganda tovush paychalari o’zgaradi. Bosimni o’zgarishi (tovush paychalarini tempi ochiq yoki yopiq holatiga bog’liq ). Ovoz hosil bo’lishida tanglay, til, tish, va lab kiradi.Kuchli havo zarbi chastotali to’lqinni tebrantiradi.Halqum, og’iz bo’shlig’i, burun va juft sinuslar rezanatorlik funksiyasini bajaradi.

For voice production (phonation), the vocal cords are applied to each other and the pressure of air passing through them causes them to vibrate. For instance, a vowel can be sung at different pitches by voluntary changes in tension of the vocal cords. Vowels are formed by changes in the upper air passages (opening and closing of the glottis and changes in the tension of the vocal cords, Fig. 8.5), while consonants are formed by using the palate, the tongue, the teeth, and the lips. Loudness depends on the strength of airflow, pitch on the frequency of the vibrations. The pharyngeal and oral cavities, the nose, and the paranasal sinuses function as resonators.

Y esa traxeyaga. utadi, .Keyin .traxeya, kukrak .bushligining. ichida bronxlarga bulinadi, bronxlar esa, maydarov; shoxchalarga va nixoyat ent mayda naychau\arga, ya’ni bronxiolalarga bulinadi, buu\ar esa upka pufakchalari yoki " alveolalarga bulinadi. Traxeya va bronxlar xilpillovchi tukli epiteliy bilan qollavgan, bu epiteliy tuklari ogiz budshshgiga qarab tebranma ^arakat qiladi, Nafas yullarini krplayditan shillik parda shu tarifa shilimshikshgag tashkariga chsh^ishiga, shilimshiq bilan birga z^avo yullariga kirib dolgan chang zarralarining ham chidib ketipshga yordam beradi. Alveolalar -nafas yullarining x'azlar almashinadigan qismidir. Nafas olish (inspiratsiya) jarayoni kukrak bushligining vertikal, saggital frontal yunalishlarida kengayishi tuf a ili yuzaga keladi. ]^ovurgalar kutarilishi va diafragmani nastga tushishi natijasida kukrak bushligi kengayadi. Tash^i dovurgalararo va togaylararo muskullarning t^is^arishidan k;ovurgalar yukrriga kutariladi, birmuncha grrizontal xolatngi egallaydi. Tush suyagining pastki uchi oldinga yunaladi. Nafas siqli: iafas olish, nafas chiqarish va nafas pauzasidan iborat. Katta kishilarda nafas olish 0,9-4,7 seq, nafas chi^arish -1.2-6 sekund. Vir miiutda 12-18 marta nafas olinadi. Nafas darakati tez va chu^ur bulsa upkaga shuncha kup kislorod kiradi. Siyrak va yuzaki nafas olishda dujayra va tuqimalarda kislorodga tapkislik seziladi.

Odam tinch turganda 500 ml (300 dan 600 gacha) davoni nafasga oladi va chiqaradi: xavoning bu dajmi nafas ^avosi deb ataladi. Odam 500 ml nafas z^avosining ustiga yana qushimcha 1500 ml chamasi havo olishi mumkin {^ushyamcha xavo), shuningdek tinch nafas chiqariщdan sung yana 1500 ml z^avoni nafasdan chiqara oladi (rezerv davo). Keltirilgan raqamlar urta oshdagi normal erkaklar uchun urtacha sonlardir. Bu ra^amlardan k>finib turibdiki, tinch pafas olish va chiqarish pay gida kukrak bushligi maksimumgacha ksngaymaydi va bujmaymaydi. Zarur bulganda nafas x;arakatlarining ^ajmi nafas chiqarish tomoniga dam, nafas olish tomoniga xam uzgara oladi, tu tufayli u'^pka1'^a kiradigan ^avo x;ajmya oshadi

Qonning gazlarni tashishi. Organizmning ^amma dujayralari kislorodni iste’mol ^iladi va karbonat angidrid gazini dosil qiladi. Kon kislorodni tu^imalarga olib keladi va ulardan karbonat angidrid gazini olib ketadi. Dar qanday gaz uziiing parsial bosimi kattaligiga karab suyuklikka utadi. Alveolyar davodagi gazlar parsial bosimini disoblashda uning suv buglari bilan tuyinganligini disobga olinadi 47 mm su. tashkil etadi. Kislorod uchun 102 mm su., karbonat angidrid gazi uchun 40 mm s.u.ga tent. Gazlar ning tapщi muditdan suyuklikka yoki suyuqlikdan mudit)-a . xarakati . ularnыng. .parsial. bosimp urtasidagi far^y tufayli buladi. Gaz yukori bosimdan nast bosim muditiga diffuziyalanadi. Kislorod tashqi muditdan alveolyar davoga, sungra katta va kichik kon ailanщyi doiralariga va organizm xujayralariga utadi. KielorodYiyg porsial bosimi atmosfera x;avosidan yu^oridir 158 mm su., alveolyar zavoda 108-PO mm, upkaga keluvchi vena konida 40 mm su. Katta kon aylanish doirasidagi arterial krnda kislorodnyng tarangligi 102-104 mm, tuqimaaro suyuklikda 40 ml s.u., tuk_imalarda 20 mm su.

Karbonat angidrid gaziiing eng yukrri tarangligi tuqimalarda 60 mm. Su., venoz krnida 46 mm,, alveolyar havoda esa 0,3 va atmosfera xavosida 0,3 mm s.u. buladi. Tirik organizmda kislorod bilan karbonat angidrid gaziыing harakat bosqichlarida hech qachon parsial farkipi tenglashishi sodir bulmaydi. Gazlar parsial farkini tuqimalarda uzluksiz oksidlanshp protsessi sak^lab turadi. Kislorod qonda s|^)izikaviy erigan holda va gemoglobin bilan birikkan >;olatda buladi. Arterial krnda 19 ^ajm kislorodnyng faqat 0,3 foizi plazmada erigan z;olda qolgani gemoglobinga kimyoviy birikaan. 1 gr gemoglobin 1,34 ml kislorodni biriktiradi. Qon uz tarkibida urtacha 140 g/l gemoglobinni tutadi. Kislorodni tarangligi nolga teng bulganida krnda oksigemoglobin bulmaydi kislorodыi tarangligi kam bulganida oksigemoglobin tez ^osil buladi. Gemoglobinning maksimal mikdori 45-80 foizda kislorod bilan uni tarangligi 26-46 mm s.u. da boglanadi.

Nafasning boshkarilishi Mafas markazi nerv sistemasining turli bulimlarida joylashgan, nafas muskullarining kelipgib ritmik ravishda qiskarilishini ta’minlayditan va tashki muhitning,xamda organizm ichki mu^itining uzgaruvchan sharoitiga nafasni moslashtiradigan nerv xujayralari yigindisi nafas markazi deb ataladi, Nerv x^ulsayralarining ba’zi gurux;lari nafas muskullarining ritmik faoliyati uchun goyat zar'ur. Ular tor ma’nodagi nafas marka zini tashkil k;ilib, uzupchoq miyaning retikulyar formatsiyasida joylagagan, Ana shu xujayralar funksiyasinint buziliщi iatijasida nafas muskullari falajlshshb tuxtab t^oladi. Uzupchoq miyada nafas markazi orqa miyaning kulrapg moddasining oldingi shoxlarida joylashgan ba nafas muskullarini innervatsiyalaydigagg motoneyronlarga impulslar yuboradi. 3-4 b5'yin segmentlarining oldingi shoxlarida joylashgan motoneironlarning usiqlaridan diafragmal nervlardan ^osil buladi. Orqa miya kukrak bulimining oldingi shoxlarida joylashgan motoneironlarning usi^laridan ^ovurgaaro nervlar e^osil buladi, budar qovurgaaro muskullarni innsrvatsiyalaydi, Orkd miya kukrak va buyin ssgmentlari orasidan kesilgapda k;ovurgalar yerdamida nafas olishning tuxtashi, diafragma yordamida nafas olish esa saklanib qolishi, shundan tuptunarli, chunki diafragma nervining harakatlantiruvch.i. . yadrosi. . or^a. miyaning .kesilgan joyidan yukorida bulnb, nafas markazi bilan diafragma urtasidagi boglanishni saklab " turadi. Orka- miya uzunchoq ustidan kesilsa, nafas olish tuxtaydi va organizm bugilishdan, xalok buladi. irok orka miya bui day kesilganda burun va hik_ildok_ning bevosita uzupchoq miyadan chik;adigan nervlari bilan innerpatsiyalapuvchi yordamchi nafas muskullari ^is^arishii bir necha vakt davom ettirib turadi. Nafas boshqarilishida bosh miya katta yarishparlari va pusglogining roli muhim, shu tufayli odam suzlash ganda, ashula aytganda, sportda va odam pin g ms^nat faoliyatida iafas xarakatlari tegishlicha moslashadi. -Fredirik tajribasi Ye^ondagi O₂ va SO₂ tarangligi uzgar ganda nafas iarkazining faoliyati uzgarishivi kursatadi. Nafas markazi faoliyatining bopщarilishida ^ondagi karbonat angidrsy, tarangligini uzgarishi aynin,sa muz(Im rol uypaydi. Qondagi karbonat angidrid tarangligi ortganda nafas markazi kuztlib, utisa ventilyatsiyasi kupayadi, ^ondagi SO₂ tarangligi pasayganda esa nafas markazining faolinti susayib, uaka ventilyatsiyasi kamayadi.Bosh miya katga yarimi1₍1[)u\ari iuetlogining nafasga ta’siri, mna shu bilan isbot etiladiki, gishyutik uyk;uda yotgan kishini guyo ogir jismoniy ish ^ilayotirsan deb ishontirilsa, odam jismonan batamom tinch e^olatda ekanligiga karamay, nafasi kuchayadi va gaz almashinuvi oshadi.

Jismoniy ish paytida nafas, K^on aylanish bilan birga nafas tufayli organizm uz z^tiyojlariga yarasha kislorod bilan ta’minlapar va uzida ^osil buladigan karbonat angidriddan ^alos b^lar ekan, nafas intensivligi oksidlanish protsesslarindshg intensivligita bogliv; ekanligi tushunarli: nafas ^arakatlarining chu!surligi va chastotami tinch solatda kamayadi. ish va^tida esa oshadi; ish qancha jadal bulsa, nafas z^arakatlari ushancha kup kuchayadi. Masalan, jadal ish va^tida upka ventilyatsiyasining ^ajmi miputiga 50 l gacha va satto |mashq ^ilgan kishilarda) 100 l gacha yetadi. Ish va^tida nafas: kuchayishi bilan bir vaktda yurak faoliyati ham kuchayib, yurakning minutlik xajmi oshadi. Upka ventilyatsiyasi yea yurakning minutlik xajmi bajarilaetgan ish mikdoriga, xamda oksidlanish yarotsesslarining kuchayishiga ^arab oshadi. Odam tinch turganda kislorod iste’mol qilish minutiga 250-350 ml ga, ish iaqtida esa 4500-5000 ml ga yetishi mumkin. Ish vaq1ida sistolik z^ajm uch sissa (70 dan 200 ml gacha], yuraknish¹ qisqarishlar chastotasi 2 va ^atto 3 barava[) ortgani (minugiga 70 dan 150 gacha va z^atto 200 mar'1agacha ortgan Jismoniy ish vaktida kislorod iste’mol kilish minutiga 100 ml ortganda kchlshing minutlik hajmi taxminan 800-1000 ml Kupayishi ^isoblab 1'opilgan. Ish vaktida eritroskglarning kon depolaridan chikishi va terlash tufayli kopdagi suv kamayiiti, bunish natijasida konning k;uyuklanishi va gemoglobin, konseda radiasining. kutariliщi, biioba[)in, kap.ning kislorod sigimi ortishi unikg kislorod tashishini oshiradi

Muskullar ishlayotganda xreil bulgan sut kislotaning oksidlanishi va und'an glyukoza resintezlanishi ish tamom bulgandan sung tiklanish davrida tugallanadi. Organizmda tuplangan sut kislotaning ortik_cha mikdori yuqolishi uchun yetarlicha intensiv nafas olish uchun shu tiklanish davrida saklanib turadi. Muskullar ishlayotganda organizmda s\"g kislotasinin!¹ tuplanishi nafas olish va kon aylapishining kuchayishita birdan-bir sabab emas. M.N.Marshakning tekshirishlariga Karaganda, ergometrik velosipedda ishlayotgan odamning oyoqlarini Jgut bilan boglab

quyib, ishlayotgan muskuldan sut kislotasi va boshka ma^sulotlar qonga utaolmaydigan kilib kuyilganda x;am, muskul ishi nafasni kuchaytiradi. Bunda nafas refleks yuli bilan kuchayadi. Ishlayotgan muskullardagi proprioretseptorlarning ta’sirlanishi nafas va krn aylanishini kuchaytiradi gai signal bulib krladi. Muskullar ishlaganda nafas. olyshning, har qanday kuchayishida shu reflekxor komponent katnsinadi. Muskullar bilan bajariladigan bir ish kun marta takrorlanganda muskul proprioretseptorlarining ta’sirlanishi tufayli nafas olish shartsiz refleks yuli bilan uzgarishdan tapщari, shartli refleks yuli bilan xam kuchayadi yaa tezlashadi. Nafas olishning bunday moslanuvchi uzgarishlari odatdagi ishni bajarishdai oldingi signallar ta’sirida paydo buladi, va ipshing bajarilishini osonlashtiradigan uzgarishlarni, ya’ni tu^imalarning kislorod bilaы ta’minlanishini kuchaytiruvchi na sut kislotasining tuplanshpiga tusk_inlik kiluvchi reaksiyalar kompleksnыy vujudga keltiradi.

Odam tinch nafas olganda 500/300 dan 900 ml gacha havo oladi va chiqaradi. Bu havo nafas havosi deb ataladi. Normal nafas olgandan keyin yana qo‘shimcha 1500 ml havo olishi mumkin bo‘lib, bu qo‘shimcha havo deb ataladi. Normal nafas chiqargandan keyin esa yana 1500 ml havo chiqarib yuborish mumkin. Buni esa nafas chiqarishning rezerv qismi deyiladi. O‘pkaning hayotiy sig‘imi deb chuqur nafas olgandan keyin chiqarilgan maksimall havo hajmiga aytiladi. Normada o‘pkaning tiriklik sig‘imi ayollarda 2700 ml, erkaklarda 3500 ml ga teng. Maksimall nafas chiqarib yuborilgandan keyin ham o‘pkada birmuncha havo qoladi. Bu qoldiq havo deb yuritilib, 1200 ml atrofida bo‘ladi.

Spirometriya – bu o‘pkaning tiriklik sig‘imini o‘lchash usulidir. Spirometr asbobi 2 ta silindrdan iborat. Tashqi silindrga belgisigacha suv to‘ldirilgan, ikkinchisi esa bo‘sh bo‘lib, asosiga havo to‘ldirilgan ballon biriktirilgan. Tashqi silindr orqali metall trubka o‘tkazilgan bo‘lib, u orqali tekshiriluvchi nafas oladi. Yengil nafas olish ham ballongacha uzatilib, ichki silindrni ko‘taradi. Hisob olib borish belgisi alohida ko‘rsatilgan. 

Ishdan maqsad. O‘pkaning tiriklik sig‘imini aniqlash yo‘li bilan tanishish. Ishning borishi. 1. Spirometr “0” holatiga keltiriladi. Metallik trubka oxiridagi mundshtuk margansovka eritmasida chayiladi. Tekshiriluvchi spirometr qarshisiga turib, 2-3 marta chuqur nafas olib, chiqarib, yana chuqur nafas olib nafasni spirometrga chiqaradi (mumkin qadar qattiqroq). Nafas uzluksiz, asta chiqarilishi kerak. Qo‘shimcha havoni aniqlash. Silindr qopqog‘idan probka olinib, ichki silindr qo‘l bilan 3000 ml belgisigacha ko‘tariladi. Tekshiriluvchi bir necha marta tinch nafas olgandan keyin biroz nafasni to‘xtatadi, mundshtukni og‘ziga olib spirometrdan chuqur nafas oladi. Ichki silindr necha belgigacha pastga tushgani belgilanadi va 3000 dan olib tashlanadi. Ayirma qo‘shimcha havo bo‘lib hisoblanadi.

Nafas havosini aniqlash. Spirometr nolga keltiriladi. Tekshiriluvchi mundshtukni og‘ziga olib, tinch holatda havoni burun orqali olib, nafasni spirometrga chiqaradi. 5-6 marta shunday qaytarilib, olingan sonlarning o‘rtachasi aniqlanadi. Rezerv havoni aniqlash. Spirometr nolga keltiriladi. Bir necha marta tinch nafas olgandan keyin nafasni chiqarib, biroz to‘xtagandan keyin mundshtukni og‘ziga olib, mumkin qadar qattiqroq nafasni spirometrga chiqaradi. Shkaladagi son rezerv havo hajmini ko‘rsatadi. Ishning oxirida qo‘shimcha, rezerv va nafas havolarini qo‘shib, avvalgi aniqlangan tiriklik sig‘imi miqdori bilan solishtiriladi. Natijalar farqi 10% dan oshmasligi kerak.

O‘ng va chap o‘pka (pulmones) ko‘krak qafasining ⁴/₅ qismini egallab turadi. Har qaysi o‘pka alohida seroz parda ichida joylashtan. O‘pka konus shaklida bo‘lib, uning uchta yuzasi farq qilinadi: pastki yuzasi asosiy yuza deyilib, diafragmaga tegib turadi; tashqi yuzasi qavariq bo‘lib, ko‘krak qafasi devoriga qaragan, unda qovurg‘alarning izi ham seziladi; ichki yuzasi botiroq bo‘ladi. O‘pkaning yuqorigi uchi cho‘qqisi deyiladi, u bo‘yin sohasida ko‘krak qafasi teshigidan bir oz chiqib turadi.

Xar qaysi o‘pkani chuqur egatlar bo‘laklarga bo‘ladi. O‘ng o‘pka uch bo‘lakka: yuqori, o‘rta, pastki; chap o‘pka ikki bo‘lakka: yuqori va pastki bo‘lakka bo‘linadi.

O‘pkaga kirgan bronxlar tarmoqlanib, diametri 1 mm li bronxiolalar hosil qiladi. Bular yana tarmoqlanib, ohirgi bronxiolalarni hosil qiladi. Oxirgi bronxiolalarning uchi havo pufakchalari - alveolalar bilan tugaydi.

Bronxial daraxt

Traxeya ayrisini hosil qilib o’pkaga ichida ikkita o’ng va chap bosh bronxlar bo’linadi.O’ng bosh bronx qisqa va keng , chap bosh bronx uzun va yarim halqasimon tog’aydan tashkil topgan. Va o’ng va chap o’pka arteriyalari kiradi. Keyin albatta bosh bronxlar o’ng bosh bronx uchta chapi esa ikkita bronx bo’lakchalarga bo’linadi. Bronx bo’lakchalari har biri 10 segmentar bronxlarga bo’linadi. Odatdagidek 7-8 chi chap segmental bronxlar bo’ladi. Bular ichkarida har doimgiday bronxiolalarga bo’linadi.

is wider and directed more steeply downward than the left, and for this reason aspirated foreign bodies most often find their way into the right main bronchus (Figs. 8.8 and 8.9). Above the left main bronchus runs the aortic arch and belowit, in front of the left main bronchus, the pulmonary trunk divides into the left and right pulmonary arteries (Fig. 8.9). After a short course, each main bronchus divides into lobar bronchi, three on the right, two on the left. From the lobar bronchi on each side proceed 10 segmental bronchi although the 7th and 8th segmental bronchi on the left are usually combined (Fig. 8.8b). These divide in further steps into

Alveolalar 400—500 millionta bo‘lib, ularning umumiy sathi 60-120 m² gacha yetadi. O‘pkaning tuzilish birligi atsinus (shingil) hisoblanadi. Leshke fikricha (1921), atsinusga oxirgi bronxioladagi alveolalar kiradi. A. G. Eyngorn fikriga ko‘ra (1953), atsinus ancha mayda bo‘lib, u bitta alveola xaltasi ichidagi alveolalar yig‘indisidir. Har ikkala o‘pkadagi atsinuslar soni 800 000 gacha yetadi.

Alveolalarning devori juda yupqa bo‘lib, elastik parda epiteliysidan tuzilgan. Alveolalar juda ko‘p kapillyarlar bilan o‘ralgan. Ular orqali qon va alveolyar havo orasida gazlar almashinuvi sodir bo‘ladi.

O‘pkaning rangi yosh bolalarda och pushti bo‘lib, keyin qo‘ng‘ir qizil rangga kiradi. Har bir o‘pkaning o‘rtacha vazni 500-600 g keladi.

Normal sharoitda har gal nafas olganda 0,5 l havo almashinadi. Chuqur nafas olinib, chuqur nafas chiqarilganda 3,5 l va undan ko‘p havo almashinadi. Havosi chiqarilgan o‘pkada qoldiq havo bo‘lgani uchun u suvda cho‘kmaydi. O‘pka katta va kichik qon aylanish doiralaridagi qon bilan ta’minlanadi.

O‘pkalar ustki tomondan seroz parda - plevra (pleura) bilan o‘ralgan bo‘ladi. Bu parda ikki qavatdan iborat bo‘lib, ichkisi visseral, tashqisi parietal qavat deyiladi. Ichki visseral, ya’ni o‘pka pardasi o‘pkaga yopishgan bo‘lib, uning bo‘laklari orasiga kiradi va ularni bir-biridan ajratadi. O‘pka ildizida visseral qavat parietal qavatga o‘tadi. Parietal qavat ko‘krak qafasi devoriga yopishgan bo‘lib, uning ichki tomoni mezoteliy bilan qoplangan. U seroz suyuqlik bilan ho‘llanib turadi va bir oz yaltiroq bo‘ladi.

Pardalar orasida 1-2 ml suyuqlik bo‘ladi. Ichki pardada limfaga nisbatan qon tomirlari ko‘p bo‘lib, ular ayirish vazifasini bajarsa, tashqi pardada limfa tomirlari ko‘p bo‘lib, ular qayta so‘rilish — reabsorbsiya vazifasini bajaradi. Pardalar orasidagi bo‘shliq plevraaro bo‘shliq deyiladi. Bu bo‘shliq ichidagi bosimning o‘zgarishi nafas olish va nafas chiqarishga sabab bo‘ladi.

Tashqi va ichki plevra pardalar orasidagi organlar bilan to‘lib turadigan qism — ko‘krak oraligi (mediastinum) deb nomlanadi. Ko‘krak oralig‘i ikki yonidan plevra, oldindan to‘sh suyagi, orqadan ko‘krak umurtqalari, pastdan diafragma bilan chegaradosh.

Ko‘krak oralig‘ida ayrisimon bez (bolalarda), yurak, undan chiqadigan yirik qon tomirlari, traxeya, qizilo‘ngach, ba’zi nervlar, ko‘krak limfa oqimi va limfa tugunlari joylashgan.

Ko‘krak oralig‘idagi barcha organlar yumshoq biriktiruvchi to‘qima bilan qoplangan bo‘ladi.

Jismoniy mexnat va mushak mashqlariga sport mashqlari ikki guruxi

kiradi :

Birinchi guruxga shunday mashqlar kiradiki ularni bajarish uchun yetarli funksional tizimlar yuqori darajada ishlashlari kerak , bunday mashqlarni bajarishda tana va uning qismlarini xarakatlari organizm muskullarini qisqarishi xisobiga amalga oshadi, ya’ni xarakat uchun zarur energiyani organizm o‘zidan oladi. Bu mashqlarni bajarishda kuch, tezlik va chidamlik sifatlari muщim aщamiyaga ega (engil atletika, suzish, eshkak eshish, sport uyinlari, yakka kurash va boshqalar). Ikkinchi guruxga texnik mashqlar kiradi. (avto, motosport, yelkanli, chana, ot, avia va boshqalar). Bu gurux mashqlarini bajarganda sportchining tanasi yoki uning qismlarini bir joydan ikkinchi joyga o‘tishi tashqi kuch xisobiga amalga oshadi. Bu mashqlar sportchidan ma’lum bir psixo-fiziologik sifatlarini rivojlangan bo‘lishini talab qiladi. (diqqat, reaksiya tezligi, xarakatlarni nozik mutanosibligi). Birinchi gurux mashqlarini bajarilishiga qarab siklik va asiklik mashqlarga bo‘linadi. Siklik mashqlar deganda ma’lum bir xarakatni ko‘p marotaba takrorlanib turishi xisobiga bajariladigan mashqlarga aytiladi (yurish, yugurish, suzish, velosiped xaydash va boshqalar). Asiklik mashqlarga shunday mashqlar kiradiki ularni bajarayotganda tananing xarakat faolligi keskin o‘zgarib turadi.(sport uyinlari, yakka olishuv, gimnastik mashqlar, sakrash va boshqalar). Mashqlarni turlashda ularni quvvatiga karab tavsiflash muxim axamiyatga ega. Siklik mashqlarni o‘rtacha quvvati xisobga olinadi. Bunda masofani bosib o‘tishdagi ma’lum bir vaqtda sarflanayotgan energiya olinadi. Asiklik mashqlarni bajarayotganda «ishchi» va nisbatan «tinch» davrlarda mashq quvvati xar xil bo‘ladi. Bajarayotgan jismoniy mashqlarni fizik quvvati vattlar yoki kg/m/minutlar bilan o‘lchanadi. Mashqning quvvati jismoniy yuklamani belgilaydi. Aniq jismoniy yuklamani bajarish uchun organizmni fiziologik va psixo-fiziologik reaksiyalarni ta’minlashga qaratilgan xarakatlari fiziologik quvvatini yoki fiziologik yuklamani belgilaydi. Fiziologik yuklama va ishni og‘irligi bir biriga yaqin termin yoki atamalar xisoblanadi. Jismoniy yuklama bilan fiziologik yuklamani quvvati orasida to‘g‘ri chiziqli munosabat mavjud. Masalan, yugurish tezligi qancha yuqori bo‘lsa fiziologik yuklama shuncha yuqori bo‘ladi. Shuni aytish lozimki bir xil jismoniy yuklamaga turli xil odamlar xar xil fiziologik javob qaytaradilar. Masalan, yoshiga, chiniqqanligiga va turli xil muxit sharoitlariga qarab javob reaksiyalari xar xil bo‘ladi. Shu sababli sport mashqlarini turlashda ko‘proq mashqning fiziologik quvvati yoki fiziologik yuklamasi ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Ma’lum bir mashqni qancha ko‘p vaqt bajara olish ko‘rsatkichi xam asosiy ko‘rsatkichlaridan xisoblanadi. Unga ko‘ra V.S.Farfel fiziologik quvvatiga qarab jismoniy mashqlarni to‘rtga bo‘ladi.

1 Maksimal quvvatli – mashq bajarish vaqti 20-sekundgacha.

2 Submaksimal quvvatli- 20-sekunddan 3-5 minutgacha.

3 Katta quvvatli- 3-5 minutdan 30-40 minutgacha.

4 O‘rtacha quvvatli –40 minutdan ko‘p davom etadi.

Fiziologik quvvatni ta’riflashda fiziologik reaksiyalarini qanchalik darajada o‘zgarishiga e’tibor beriladi. Ma’lum bir jismoniy yuklamaga beriladigan fiziologik javob reaksiyalarining ko‘rinishi va kattaligi organizmning yetakchi fiziologik tizimlarini funksional imkoniyatlaridan kelib chiqadi. Ya’ni bir xil fizik yuklama turli odamlarga turlicha ta’sir etadi. Siklik mashqlarni turlagada ularni energiya manbaiga qarab anaerob va aerob mashqlarga bo‘linadi.Xar xil siklik mashqlarni bajarganda anaerob va aerob yo‘l bilan energiya xosil bo‘lishi turli nisbatda bo‘ladi. Anaerob va aerob yo‘l bilan energiya xosil qilish uchta tizimdan iborat bo‘ladi.

1 Alaktat yoki fosfogen. 2 Laktat yoki glikolitik. 3 Aerob yoki kislorodli.
Bu uchala tizimlarni ishlash chegaralari biri ikkinchisinikini qoplab ketadi. Anaerob va aerob energiya tizimlarini shu mashqlarni bajarishdagi ulushiga qarab siklik mashqlarni anaerob va aerob mashqlarga bo‘linadi Anaerob mashqlar uch guruxga bo‘linadi. Maksimal anaerob quvvatli ishni bajarayotgan muskullarni energiya bilan ta’minlanishi asosan anaerob yo‘l bilan amalga oshiriladi. Umumiy energiya sarfining 90-100% anaerob yo‘l bilan ta’minlanadi. Bu ish asosan fosforli birikmalarni (AUF, KF) parchalanishi va qisman laktat yoki glikolitik yo‘l bilan energiya oladi. Eng katta quvvatli anaerob ish vaqtida yetuk sportchilar 120 kkal/min energiya sarflaydi. (qiska masofaga yugurish, qisqa masofaga suzish, qisqa masofaga velosiped xaydash). Maksimal anaerob quvvatli mashqlar uzoq davom etmaganligi tufayli qon aylanish va nafas tizimlari faoliyati o‘zini yuqori darajasiga ko‘tarilmaydi. Bunday mashqlarda yuqori natijalarga erishish uchun muskul faoliyatini boshqaruvchi markaz, muskullarning faolligi, fosfogen energiya tizimini xajmi va quvvati yuqori bo‘lishi kerak.

Maksimal oldi anaerob quvvatli mashqlarni bajarganda sarflanayotgan energiyaning 75-85% fosfor organik birikmalarni va glyukozani sut kislotasigacha parchalanishi yo‘li bilan xosil qilinadi. Yetuk sportchilar bunday mashqlarni bajarganda minutiga 50-100 kkalgacha energiya sarflaydi. Bunday mashqlarning davomliligi 20 sekunddan 50 sekundgacha bo‘ladi (200 metrgacha yugurish, 100 metrga suzish, 500 metrga konkida uchish maksimal oldi anaerob quvvatli mashqlar xisoblanadi.). Bu mashqlarni energiya bilan ta’minlashda kislorodni yetkazib beruvchi tizimning axamiyati bor. Ayniksa, mashq uzoqroq davom etadigan bo‘lsa. Masalan, 400 metrga yugurishganda yurak urishlar soni o‘z maksimumga masofaning oxirida ko‘tarilishi mumkin. Kislorod iste’moli masofa oxirida kislorodning maksimal iste’molini 70-80% ni tashkil kiladi. qonda sut kislotasi miqdori yetakchi sportchilarda 15 mmol/l gacha yetadi. qandning qondagi mikdori biroz ortadi. Submaksimal anaerob quvvatli ishni bajarayotgan muskullarda energiya xosil qilishni 60-70% anaerob, ya’ni sut kislotasi xosil bo‘lishi xisobiga bo‘ladi. Lekin aerob tizim xam energiya xosil bo‘lishiga sezilarli xissa qo‘shadi. Bunday ishlar yoki mashqlar 1-2 minut davom etadi. Masalan, 800 metrga yugurish, 200 metrga suzish, 1000 va 1500 metrga konkida uchish. Sportchilar bunday mashqlarni bajarayotganda o‘rtacha minutiga 40 kkalgacha energiya sarflaydi. Kislorod ta’minlovchi tizim ko‘rsatkichlari maksimumga yaqin bo‘ladi. Mashqlar tugagandan keyin qonda sut kislotasining miqdori 20-25 mmol/lni tashkil kiladi. qandning qondagi miqdori sezilarli darajada ortadi (150 mg %). Ko‘rinib turibdiki, bu mashqlar xam anaerob xam aerob tizimlarning yuqori darajada ishlashini talab qiladi Aerob mashqlarda ishlayotgan muskullarda energiyaning xosil bo‘lishi asosan yoki mutlaqo oksidlanish jarayoni xisobiga ketganligi uchun organizm to‘xtovsiz kislorod iste’mol qilishi kerak. Shu sababli, bu mashqlarning quvvatini ish bajarish davridagi kislorod iste’molining darajasi bilan o‘lchanadi. Agar kislorodning masofadagi iste’molning shu sportchining kislorodning maksimal istemoli bilan taqqoslansa, bajarilayotgan mashqning nisbiy aerob fiziologik quvvati aniqlanadi. Shu ko‘rsatkichga ko‘ra aerob mashqlar 5 guruxga bo‘linadi: Maksimal aerob quvvatli mashqlarni bajarganda sportchining masofadagi kislorod iste’moli shaxsiy kislorodning maksimal istemolining 95-100% ni tashkil qiladi. Energiya xosil bo‘lishini 60-70% kislorod ishtirokida bo‘ladi. Ko‘rinib turibdiki, 30-40% energiya anaerob tizim xisobiga ta’minlamoqda. Mashqlar 3-10 minutgacha davom etishi mumkin. Bunday mashqlarga 1500-3000 metrga yugurish, 400-800 metrga suzish, 3000-5000 metrga konkida uchish, 4 kilometrga velosiped xaydash kiradi. Asosiy energiya beruvchi modda muskul glikogeni xisoblanadi. U xam aerob, xam anaerob yo‘l bilan parchalanadi. Mashqlar boshlangandan 1,5-2 minut o‘tgandan so‘ng shu sportchining yurak urishlari soni, sistolik va minutlik xajmi, o‘pka ventilyatsiyasi, kislorod iste’moli tezligi maksimal darajaga ko‘tariladi. Mashq bajarish davom etaversa yuqoridagi ko‘rsatkichlar shundayligicha turishi yoki biroz pasayishi mumkin. Mashqlar tugaganda sut kislotasining qondagi mikdori 15-25 mmol/l ga yetishi mumkin. Maksimal oldi aerob kuvvatli mashqlar bajarilganda sportchining masofadagi kislorod iste’moli shaxsiy kislorodni maksimal istemolining 85-95% ini tashkil qiladi. Sarflanayotgan energiyaning 90% oksidlanish yo‘li bilan xosil qilinadi. Oksidlanuvchi modda sifatida uglevodlar ishlatiladi, nafas koeffitsienti 1,0 ga teng bo‘ladi. Asosan muskullardagi glikogen va qisman qondagi qand parchalanadi. Mashqlar 30 minutgacha davom etishi mumkin. Bunday mashqlarga 5000-10000 metrga yugurish, 1500 metrga suzish, 10000 metrga konkida uchish kiradi.

Mashqlarni bajarayotganda yurak urishlar soni o‘zining maksimum ko‘rsatkichiga nisbatan 90-95%, o‘pka ventilyatsiyasi 85-90% darajada bo‘ladi. Sut kislotasining qondagi miqdori yetuk sportchilarda 10 mmol/l atrofida bo‘ladi. Tana xarorati 39^o S ga ko‘tariladi Submaksimal aerob kuvvatli mashqlarni bajarayotganda sportchining masofadagi kislorod iste’moli shaxsiy kislorodning maksimal istemolini 70-80% ni tashkil qiladi. Mashklarni bajarish uchun xosil qilinayotgan energiyaning 90% dan ortig‘ini oksidlanish, ya’ni aerob yo‘l bilan xosil qilinadi. Oksidlanuvchi moddalarning ko‘p qismi uglevodlarga, ozrogi yoglarga to‘g‘ri keladi. Nafas koeffitsienti taxminan 0,85-0,90 ga teng bo‘ladi. Bu gurux mashqlarga marafoncha yugurish, 30 km ga yugurish, sportcha 20 km yurishlarni kiritish mumkin. Mashqlar 120 mingacha davom etishi mumkin. O‘rta aerob kuvvatli mashqlar bajarilganda sportchining masofadagi kislorod iste’moli shaxsiy kislorodni maksimal istemolining 55-65% ini tashkil kilib, barcha sarflanayotgan energiya aerob yo‘l bilan xosil qilinadi. Asosiy energiya manbai bo‘lib ishlayotgan muskullardagi yoglar xisoblanadi. Nafas koeffitsienti 0,8 ga yaqin bo‘ladi. Bunday mashqlarga 50 kmgacha sportcha yurish, 50 km va undan ortik masofaga chang‘ida yurishni olish mumkin. Yurak, nafas tizimlarining ko‘rsatkichlari o‘zining maksimumini 60-75% darajasidan ortmaydi Kichik aerob kuvvatli jismoniy mashqlarni bajarganda sportchining masofadagi kislorod iste’moli shaxsiy kislorodni maksimal istemolining 50% va undan xam ozroq darajasida ketadi. Sarflanayotgan barcha energiya aerob yo‘l bilan xosil qilinadi. Asosiy oksidlanuvchi modda yoglar xisoblanadi. Bunday mashqlarga oddiy yurish mashqlarini ko‘rsatishimiz mumkin. Asiklik mashqlarini 4 ta guruxga bo‘linadi: Portlovchi mashqlarga sakrash va uloqtirish mashqlari kiradi. Sakrash mashqlariga uzunlikka, balandlikka, uch qadamlab, langar bilan, chapng‘ida, tramplindan suvga sakrash xamda gimnastika va akrobatikadagi sakrashlarni kiritiladi. Uloqtirishga diska, nayza, molotni uloqtirish, yadro uloqtirish xamda og‘ir atletikadagi siltab ko‘tarishlar kiradi. Bunday mashqlarni aloxida xususiyati shundan iboratki, ularni bajarishda bir marta yoki bir necha marta qisqa muddatli katta quvvatli kuchlanish sodir etiladi. Barcha portlovchi mashqlarda sportchining tanasiga yoki sport snaryadi bor qo‘llariga katta tezlik yuboriladi. Portlovchi mashqlar bir necha sekund davom etadi. Xar bir portlovchi mashqning boshlangich qismida tayyorgarlik qismi bo‘ladi (yugurish). Portlovchi mashqlar bir butunligicha o‘rgatiladi.

Uzunchoq miya bosh miyaning eng pastki qismi bo‘lib, uning quyi qismi orqa miyaga, yuqori qismi esa miya ko‘prigiga tutashgan. Uning uzunligi 3—3,5 sm, vazni o‘rtacha 7 g bo‘ladi. Uzunchok miyaning tashqi qismi oq rangda bo‘lib, unda nerv tolalari joylashgan, ichki qismi kulrang moddadan iborat bo‘lib, unda nerv xujayralari bo‘ladi. Uzunchok miya reflektor va o‘tkazuvchanlik funksiyalarini bajaradi. Reflektorlik funksiyasi shundan iboratki, unda nafas olish, yurak ishini boshqarish markazlari joylashgan. Binobarin, uzunchoq miyaning shikastlanishi nafas olishning va yurak ishining to‘xtab qolishiga sabab bo‘ladi. Bundan tashqari, uzunchok miyadagi nerv markazlarida ko‘zni ochib-yumish, ko‘z yoshi, aksa urish, yo‘talish, oshqozon-ichakda shira ajralishi kabi funksiyalarni ta’minlaydigan reflekslarning markazlari joylashgan. Uzunchoq miyaning o‘tkazuvchanlik funksiyasi shundan iboratki, u orqa miyadan kelgan impulslarni qabul qilib, bosh miyaning yuqori qismlarida joylashgan nerv markazlariga va ulardagi qo‘zgalish impulsini orqa miyaga o‘tkazadi. Uzunchok miyaning shikastlanishi uning o‘tkazuvchanlik funksiyasi buzilishiga, ya’ni orqa va bosh miya o‘rtasidagi aloqa uzilishiga olib keladi.

Aim.uz