Nafas markaziga gumoral ta’sirlar. Nafas markazining holatiga qonning kimyoviy, ayniqsa uning gazli tarkibi, katta ta’sir ko’rsatadi. Qon tarkibida karbonat angidrid gazining yig’ilishi, qonni boshga olib boruvchi tomirlar devorlaridagi retseptorlarni ta’sirlanishini chaqiradi va reflektor ravishda nafas markazini qo’zg’atadi. Jismoniy mehnat bilan shug’ullangan paytda qon tarkibida miqdori ko’payadigan boshqa kislotali moddalar, shu jumladan sut kislotasi ham xuddi yuqoridagidek ta’sir ko’rsatadi.
Yangi tug’ilgan bolaning birinchi nafas olishi. Embrional rivojlanishi davrida homila ona organizmidan plasenta orqali kislorodni oladi va karbonat angidridni beradi. Lekin, homila ko’krak qafasini zaif kengayishi shaklidagi nafas harakatlarini bajaradi. Bu paytda o’pka kengaymaydi, faqatgina plevralar orasida uncha katta bo’lmagan manfiy bosim hosil bo’adi.
I.A.Arshavskiyning ma’lumotlariga ko’ra, bu xildagi homilaning nafas harakatlari qonning harakatlanishini va homilani qon bilan ta’minlanishini yaxshilaydi hamda o’pka funktsiyalarining o’ziga xos treningi hisoblanadi. Tug’ish paytida, kindik arqonchalari kesilib bog’langanidan keyin, bolaning organizmi ona organizmidan ajraladi. Bu paytda yangi tug’ilgan bolaning qonida karbonat angidrid gazining miqdori ko’p yig’iladi va aksincha kislorodning miqdori kamayib ketadi. Qonning gazli tarkibining o’zgarishi ham gumoral, ham reflektor ravishda qon tomirlari devorlaridagi reseptorlarini ta’sirlanishi tufayli nafas markazini qo’zg’alishiga olib keladi.
Nafas markazlari hujayralari qo’zg’ atiladi va javob tariqasida birinchi nafas olinadi. So’ngra esa nafas olish reflektor ravishda nafas chiqarishni chaqiradi.
Yangi tug’ ilgan bolada birinchi nafas olishning yuzaga kelishida uning homilada rivojlanish davridagi hayotidan tubdan farq qiluvchi yashash sharoitining o’zgarishi muhim rol o’ynaydi. Uning tanasi terisiga tekkan akusherning qo’lini mexanik ta’siri homiladorligidan uni o’rab turgan muhit haroratining ancha past bo’lishi, chaqaloqning tanasini havoda ko’rishi – bularning hammasi nafas markazining reflektor qo’zg’alishiga va birinchi nafas olishni yuzaga kelishini ta’min etadi.
Birinchi nafas olishning yuzaga kelishida I.A.Arshavskiyning ta’biricha asosiy rolni orqa miyaning, nafas motoneyronlari, uzunchoq miyaning retikulyar formatsiyasining hujayralari bajaradi; bu paytda qon bosimidagi kislorodning parsial bosimini pasayishi qo’zg’ atuvchi omil sifatda xizmat qiladi.
Birinchi nafas olishda, homilada pachaqlangan holdagi o’pka kengayib tiklanadi, homilaning o’pkasining to’qimalari juda tarang, kamcho’ziluvchan. Shuning uchun, uning cho’zilishi va tiklanishi uchun ma’lum darajadagi kuch talab qilinadi. Demak, nafas olish qiyin va katta miqdordagi energiya xarajati bilan bajariladi.
Bolalarda nafas markazining qo’zg’aluvchanlik xususiyatlari. Bolalar tug’ ilish paytiga kelib ularning nafas markazi katta yoshdagi bolalarnikiga nisbatan takomillashgan bo’lmasa ham nafas sikllari fazalarining (nafas olish va nafas chiqarish) ritmik almashinishini ta’minlashga qodir bo’ladi.
Bu holat eng avvalo tug’ilish paytigacha bolalarda nafas markazi funksional jihatdan to’lig’ icha shakllanmaganligi bilan bog’liqdir. Bolalar hayotining dastlabki oylaridagi nafas olish chastotasi, chuqurligi va ritmining keng ko’lamda o’zgaruvchanligi bundan dalolat beradi. Yangi tug’ilgan va emadigan bolalarda nafas markazining qo’zg’ aluvchanligi ancha past. Bir yoshgacha bo’lgan bolalar katta yoshdagi bolalarga nisbatan kislorod yetishmasligiga gipoksiyaga ancha yuqori chidamliligi bilan ajralib turadi.
Nafas markazining funksional faoliyatining shakllanishi yoshga bog’liq holda yuz beradi. 11 yoshga kelib turli hayot faoliyati sharoitlarida nafas olishning moslanish imkoniyatlari yaxshi namoyon bo’lib qoladi.
Nafas markazining karbonat angidrid gazining miqdoriga sezuvchanligi yoshga qarab ortib boradi va maktab yoshidagi bolalarda voyaga yetgan odamlarnikiga tenglashib qoladi. Shuni qayd qilish kerakki, jinsiy yetilish davrida nafas olishning boshqarilishini vaqtinchalik buzilishi yuz beradi va o’smirlarning organizmi voyaga yetgan odamlar organizmiga nisbatan kislorodni yetishmasligiga juda past chidamliligi bilan ajralib turadi.
Nafas apparatlarining funksional holati nafas olishning xohlagan holda o’zgartirish imkoniyati haqida ma’lumot berishi mumkin (nafas harakatlarining to’xtatish yoki maksimal ventilyatsiyani amalga oshirish). Nafas olishning o’z-o’zidan boshqarilishida bosh miya katta sharlarining po’stlog’i, nutq qo’zg’atuvchilarini qabul qiluvchi va bu qo’zg’atuvchilar bilan bog’liq bo’lgan markazlar ishtirok etadi.
Nafas olishning o’z-o’zidan boshqarilishi ikkinchi signal tizimi bilan bog’langan va faqat nutqni rivojlanishi bilan yuzaga keladi.
Nafas olishning o’z-o’zidan o’zgarishi qator nafas olish mashqlarini bajarishda muhim rol o’ynaydi va nafas fazalari (nafas olish va nafas chiqarish) bilan ma’lum harakatlarni to’g’ri-aniq bajarishda yordam beradi.
