Operatsion tizimlar tarixi

---

Operatsion tizimlar
tarixi
Operatsion tizimlar tarixi
— birinchi 
kompyuterlarda
operatsion tizimlar
boʻlmagan. Oʻsha davrda
birinchi kompyuterlarda ishlaydigan har bir 
dastur
 kompyuterda ishlash uchun zarur boʻlgan
barcha kodlarni oʻz ichiga olishi, oʻrnatilgan apparat bilan aloqa qilish va dastur bajarishi kerak
boʻlgan hisob-kitoblarni bajarishi kerak edi. Bu holat hatto eng oddiy dasturlarni ham juda
murakkab holga keltirardi
[1]
.
Ushbu muammoga javoban markaziy kompyuterlar egalari kompyuterga kiritilgan dasturlarni
yozish va bajarishni osonlashtiradigan tizimli dasturiy taʼminotni ishlab chiqa boshladilar va shu
bilan birinchi operatsion tizimlar dunyoga keldi.
Operatsion tizimlar evolyutsiyasi yettita asosiy bosqichdan oʻtgan (jadvalda koʻrsatilgan)
[2]
:

---

Klassik operatsion tizimlar
Asosiy bosqichlari
Operatsion tizim nomi
I. Open shop
IBM 701 open shop (1954)
II. Ommaviy ishlov berish
(Batch Processing)
BKS system (1961)
III. Multidasturlash
(Multiprogramming)
Atlas supervisor (1961)
B5000 system (1964)
Exec II system (1966)
Egdon system (1966)
IV. Vaqt taqsimoti
(Time sharing)
CTSS (1962)
Multics file system (1965)
Titan file system (1972)
Unix (1974)
V. Bir vaqtning oʻzida dasturlash
(Concurrent Programming)
THE system (1968)
RC 4000 system (1969)
Venus system (1972)
Boss 2 system (1975)
Solo system (1976)
Solo program text (1976)
VI. Shaxsiy hisoblash
(Personal Computing)
OS 6 (1972)
Alto system (1979)
Pilot system (1980)
Star user interface (1982)
VII. Taqsimlangan tizimlar
(Distributed Systems)
WFS file server (1979)
Unix United RPC (1982)
Unix United system (1982)
Amoeba system (1990)
Birinchi operatsion tizim
Kompyuterlar uchun birinchi operatsion tizim 
GM-NAA
 deb atalgan. U 1955-yilda 
General
Motors
 vakili Robert Patrik hamda North American Aviation vakli Ouen Mok tomonidan tuzilgan.
U tizim monitorlariga asoslangan va faqat katta mashinalarda ishlashga moʻljallangan. GM-
Tarixi

---

NAAʼning asosiy vazifasi eski dastur tugashi bilan yangi dasturni avtomatik ravishda
bajarishdan iborat boʻlgan
[3]
.
Meinfreym — bu katta hajmdagi maʼlumotlarni qayta ishlash va katta hajmdagi maʼlumotlarni
saqlash uchun moʻljallangan. Shuningdek, katta hajmdagi xotiraga ega boʻlgan yuqori unumdor
kompyuter (superkompyuter)dir. Dastlabki meinfreym kompyuterlar 1940-1950-yillarda ishlab
chiqarilgan boʻlib, birinchisi 
ENIAC
kompyuteri 1947-yilda AQSHda ishlab chiqarilgan va u
operatsion tizimlarga ega emas edi. Keyinchalik 1964-yilda 
IBM
tomonidan yaratilgan boʻlib, u
IBM System/360
deb nomlangan.
Meinfreymlar bugungi kunda ham mavjud boʻlgan yirik korporativ maʼlumotlar markazlarida
katta, koʻp qirrali mashinalar koʻrinishidagi butun zallarni egallagan. Bunday kompyuterlar
shaxsiy kompyuterlardan maʼlumotlarni kiritish-chiqarish hajmi bilan farq qiladi. Meinfreymlar
kuchli veb-serverlar, yirik onlayn-doʻkonlar uchun serverlar va korxonalararo tranzaktsiyalar
uchun serverlar sifatida ishlatiladi.
Meinfreymlar uchun operatsion tizimlar birinchi navbatda, bir vaqtning oʻzida koʻplab amallarni
qayta ishlashga qaratilgan boʻlib, ularning aksariyati juda katta hajmdagi kiritish-chiqarish
maʼlumotlari (I/O)ni talab qiladi. Meinfreymlar uchun operatsion tizimlarning uch turi mavjud:
Toʻplamni qayta ishlash;
Vaqtni taqsimlash va koʻp vazifalarni bajarish;
Toʻla taqsimlash
[4]
.
Toʻplamni qayta ishlash
Toʻplamni qayta ishlovchi operatsion tizim deganda foydalanuvchi ishlari kirish qurilmalarida
ketma-ket partiyalar sifatida qayta ishlash uchun taqdim etiladigan va qayta ishlash jarayonida
foydalanuvchi va uning ishi oʻrtasida hech qanday oʻzaro taʼsir boʻlmagan tizim tushuniladi.
Partiya rejimi kompyuterning periferik uskunasiga maksimal yuklanishdan foydalanadi.
Vaqtni taqsimlash va koʻp vazifalarni bajarish
Vaqtni taqsimlash bir nechta masofaviy foydalanuvchilarga bir vaqtning oʻzida kompyuterda oʻz
ishlarini bajarishga imkon beradi, masalan, katta maʼlumotlar bazasiga soʻrovlar yuborishda qoʻl
keladi. Bu funksiyalarning barchasi bir-biri bilan chambarchas bogʻliq va koʻpincha universal
mashinalarning operatsion tizimlari ularni yaxlit holda bajaradi. Umumiy maqsadli mashinalar
Meinfreymlar uchun operatsion tizim

---

uchun operatsion tizimga OS/360ʼning vorisi OS/390 misol boʻla oladi. Biroq, ushbu operatsion
tizimlar 
UNIX
operatsion tizimining 
Linux
kabi variantlari tomonidan bosqichma-bosqich
toʻxtatilmoqda.
Toʻla taqsimlash
Koʻp foydalanuvchili tizimlarning rivojlanishi dasturning oʻzida oʻzgarishlardan qochib,
vakolatlarni ajratish bilan bogʻliq muammolarni hal qilishni talab qildi. Protsessor ishlab
chiquvchilari ikkita protsessor rejimiga ega arxitekturani taklif qilgan operatsion tizimlarda
vakolatlar — „haqiqiy“ (bunda kompyuterning butun manzil maydoni bajariladigan dastur uchun
mavjud) va „himoyalangan“ (bunda manzil maydoniga kirish imkoniyati dasturning boshlanishida
bajarilishi uchun ajratilgan diapazon bilan cheklangan)ni ajratishni qoʻllab-quvvatladilar.
Birinchi davr (1945-1955-yillar)
Raqamli kompyuterlarni yaratishda muvaffaqiyatlar 
Ikkinchi jahon urushi
tugaganidan keyin
sodir boʻldi. 40-yillarning oʻrtalarida birinchi lampali hisoblash qurilmalari yaratildi. Shu bilan
birga, kompyuterni loyihalash va dasturlash amalga oshirildi. Bunga boshqa amaliy sohalardan
har xil turdagi amaliy muammolarni hal qilish sohasidagi tadqiqot ishlari kirar edi. Oʻsha paytda
dasturlash faqat mashina tilida amalga oshirilgan. Oʻsha paytda operatsion tizimlar yoʻqligi
sababli barcha vazifalar dasturchi tomonidan maxsus boshqaruv panelidan qoʻlda hal qilinardi.
Operatsion tizimda matematik hamda yordamchi dasturlar kutubxonalaridan boshqa dasturiy
taʼminot yoʻq edi.
Ikkinchi davr (1955-1965-yillar)
1950-yillarning oʻrtalarida hisoblash texnikasining rivojlanishida yangi texnik baza —
yarimoʻtkazgich elementlarning paydo boʻlishi bilan bogʻliq yangi davr boshlandi. Ikkinchi avlod
kompyuterlari yanada ishonchli boʻldi. Ular juda muhim vazifalarni ishonib topshirish uchun
yetarlicha uzoq vaqt ishlay olar edi. Aynan shu davrda dasturchilar va operatorlar, foydalanishga
topshiruvchilar hamda kompyuterlarni ishlab chiquvchilarga boʻlingan edi.
Bu yillarda birinchi 
algoritmik tillar
 va birinchi tizim dasturlari — kompilyatorlar paydo boʻldi.
Protsessor vaqtining narxi oshdi, bu dasturni ishga tushirish oʻrtasida kamroq qoʻshimcha
xarajatlarni talab qilgan. Birinchi ommaviy ishlov berish tizimlari paydo boʻldi, ular birin-ketin
dasturni ishga tushirishni avtomatlashtirdi va shu bilan protsessorning yuklanish koeffitsientini
Operatsion tizimlar evolyutsiyasi

---

oshirdi. Ommaviy ishlov berish tizimlari zamonaviy operatsion tizimlarning prototipidir.
Partiyalarni qayta ishlash tizimlarini amalga oshirish jarayonida rasmiylashtirilgan topshiriqlarni
boshqarish tili ishlab chiqildi, uning yordamida dasturchi tizim va operatorga kompyuterda
qanday ishni bajarishni xohlashini aytdi. Odatda perfokartalar palubasi koʻrinishidagi bir nechta
vazifalar toʻplami topshiriqlar paketi nomini oldi.
Uchinchi davr (1965-1980-yillar)
Kompyuterlar rivojlanishining uchinchi muhim davri 1965-1980-yillarga toʻgʻri keladi. Bu vaqtda
texnik bazada tranzistorlar kabi alohida yarimoʻtkazgichli elementlardan integral
mikrosxemalarga oʻtish sodir boʻldi, bu esa yangi, uchinchi avlod 
EHMlariga
ancha keng
imkoniyatlar berdi.
Bu davr, shuningdek, dasturiy taʼminotga mos keladigan mashinalar oilalarini yaratish bilan
tavsiflanadi. Integral mikrosxemalarga asoslangan dasturiy taʼminotga mos keladigan
mashinalarning birinchi oilasi IBM/360 seriyali mashinalar ishlab chiqilgan edi. 1960-yillarning
boshlarida qurilgan bu oila ikkinchi avlod mashinalaridan narx/unumdorlik jihatidan sezilarli
darajada ustun keldi. Tez orada dasturiy taʼminotga mos keladigan mashinalar gʻoyasi umum
eʼtirof etildi.
Dasturiy taʼminot operatsion tizim muvofiqligini talab qildi. Bunday operatsion tizimlar katta va
kichik turli xil tashqi qurilmalarga ega katta va kichik hisoblash tizimlarida tijorat sohasida va
ilmiy tadqiqot sohasida ishlashi kerak edi. Ushbu qarama-qarshi talablarning barchasini
qondirish niyatida tuzilgan operatsion tizimlar dizayn jihatidan juda murakkab ekanligini
isbotladi. Ular minglab dasturchilar tomonidan yozilgan koʻp millionlab montaj qatorlaridan
iborat boʻlib, minglab xatolarni oʻz ichiga olgan, bu esa cheksiz tuzatish oqimiga sabab boʻlgan
edi. Operatsion tizimning har bir yangi versiyasida baʼzi xatolar tuzatildi va boshqa
qoʻshimchalar kiritildi.
Oʻzining ulkan hajmi va koʻplab muammolariga qaramay, uchinchi avlod mashinalarida OS/360
va shunga oʻxshash boshqa operatsion tizimlar koʻpchilik isteʼmolchilar ehtiyojlarini qondirdi.
Operatsion tizimlarning ushbu avlodining eng muhim yutugʻi multidasturlashni amalga oshira
olishida edi. Multidasturlash — bir protsessorda bir nechta dasturlar navbatma-navbat
bajariladigan hisoblash jarayonini tashkil qilish usulidir. Bitta dastur kiritish-chiqarish
operatsiyasini bajarayotganda, protsessor dasturning ketma-ket bajarilishida boʻlgani kabi
(bitta dasturli rejim) boʻsh turmaydi, balki boshqa dastur (koʻp dasturli rejim)ni bajaradi. Bunday
holda, har bir dastur boʻlim deb ataladigan oʻz operativ xotirasiga yuklanadi.
Yana bir yangilik paydo boʻldi — spuling (
spooling). Oʻsha paytda spuling hisoblash jarayonini
tashkil qilish usuli sifatida aniqlangan, unga muvofiq vazifalar perfokartalardan diskka

---

hisoblash markazida paydo boʻlgan tezlikda oʻqiladi va keyingi vazifa tugagach, diskdan yangi
vazifa boʻshatilgan boʻlimga yuklandi. Partiyali ishlov berish tizimlarini multidasturlash orqali
amalga oshirish bilan bir qatorda yangi turdagi operatsion tizim — vaqtni taqsimlash tizimlari
paydo boʻldi.
Toʻrtinchi davr (1980-yildan buyon)
Operatsion tizimlar evolyutsiyasining toʻrtinchi davri yirik integral mikrosxemalarning (YIM)
paydo boʻlishi bilan bogʻliq. Bu yillarda integratsiya darajasining keskin oʻsishi va
mikrosxemalarning narxining pasayishi kuzatildi. Kompyuter hamma uchun mavjud boʻldi va
shaxsiy kompyuterlar davri boshlandi. Arxitektura nuqtayi nazaridan shaxsiy kompyuterlar
PDP-11 kabi mini-kompyuterlar sinfidan hech qanday farq qilmadi, lekin ularning narxi sezilarli
darajada farq qildi. Agar mini-kompyuter korxona yoki universitet boʻlimiga oʻz shaxsiy
kompyuteriga ega boʻlish imkoniyatini yaratgan boʻlsa, shaxsiy kompyuter har bir inson uchun
imkoniyat yaratdi.
Kompyuterlar oddiy odamlar tomonidan keng qoʻllanila boshlandi, bu esa „doʻstona“ dasturiy
taʼminotni ishlab chiqishni talab qildi.
Operatsion tizimlar bozorida ikkita tizim: 
MS-DOS
va 
UNIX
ustunlik qildi. Yagona dasturli, bir
foydalanuvchili operatsion tizim MS-DOS 
Intel
8088 mikroprotsessorlari, keyin esa 80286,
80386 va 80486 asosidagi kompyuterlar uchun keng qoʻllanilgan. Koʻp dasturli koʻp
foydalanuvchili UNIX operatsion tizimi Inteldan tashqarida, ayniqsa yuqori unumdor RISC
protsessorlariga asoslangan.
80-yillarning oʻrtalarida tarmoq yoki taqsimlangan operatsion tizimlar nazorati ostida
ishlaydigan shaxsiy kompyuter tarmoqlari jadal rivojlana boshladi.
Tarmoq operatsion tizimlarida foydalanuvchilar boshqa kompyuterlar mavjudligidan xabardor
boʻlishlari va uning resurslaridan, birinchi navbatda, fayllardan foydalanish uchun boshqa
kompyuterga kirishlari talab etiladi. Tarmoqdagi har bir mashina oʻzining mahalliy operatsion
tizimini boshqaradi, bu kompyuterning tarmoqda ishlashini taʼminlaydigan qoʻshimcha vositalar
mavjudligi bilan mustaqil kompyuterning operatsion tizimidan farq qiladi. Tarmoq operatsion
tizimi bir protsessorli kompyuterning operatsion tizimidan tubdan farq qilmaydi. U, albatta,
tarmoq interfeysi qurilmalari uchun dasturiy taʼminotni qoʻllab-quvvatlashni (tarmoq adapteri
drayveri), shuningdek, tarmoqdagi boshqa kompyuterlarga masofadan kirish vositalarini va
masofaviy fayllarga kirish uchun asboblarni oʻz ichiga oladi, ammo bu qoʻshimchalar operatsion
tizimning oʻzi tuzilishini sezilarli darajada oʻzgartirmaydi.
Operatsion tizimlarning yoyilishi

---

Unix
UNIX
operatsion tizimining tarixi 1969-yilga borib taqaladi, oʻshanda 
AT&Tʼdagi
Bell Labs
tadqiqot loyihasi doirasida umumiy maqsadli vaqtni taqsimlovchi kichik operatsion tizim ishlab
chiqilgan boʻlib, u ancha samarali ekanligi isbotlangan. 1976-yilda Bell Labs ushbu tizimning
oltinchi nashrini chiqardi, u keng tarqalgan V6 nomi bilan tanilgan va universitetlarga bepul
tarqatilgan. 3 yildan soʻng yettinchi versiya (V7) chiqdi. Bu keng tarqalgan tarqatish uchun
birinchi versiya edi (asosan universitetlar va tadqiqot laboratoriyalarida) va UNIXʼning koʻpgina
keyingi versiyalari uchun asos boʻlib xizmat qildi. Universitetlarga 100 dollarga, qolganlarga
esa 21 000 dollarga taklif qilingan.
V7ʼning chiqarilishi bilan AT&T UNIX Support Group (USG)ni yaratdi, keyinchalik u UNIX System
Laboratories (USL)ga aylandi. Guruhning vazifasi UNIXʼni tijorat mahsuloti sifatida „targʻib
qilish“ edi. Bell Labs ham, USG ham turli yoʻnalishlar uchun tizimni rivojlantirishda davom etdi.
USLʼning System III va System V versiyalari keng tarqaldi va zamonaviy tizimlarning
rivojlanishiga katta taʼsir koʻrsatdi.
1992-yilda AT&T barcha UNIX tizimlarini Novell kompaniyasiga sotdi, u UnixWare deb
nomlangan tizim asosida V tizimni ishlab chiqdi, u unchalik mashhur boʻlmagan (Hozirda
UnixWare tizimi Novell tomonidan Santa Crouze Operation kompaniyasiga sotilgan va SCO
UnixWare deb ataladi).
UNIXʼning aksariyat versiyalari maʼlum darajada AT&T dasturiy taʼminotiga asoslanganligi
sababli, Novell UNIX sotuvchi boshqa sotuvchilardan ham royalti oladi (Sun Microsystems
oʻrniga bir martalik katta toʻlovni amalga oshirgan).
Berkley UNIX operatsion tizimi 1977-yilda Berklidagi Kaliforniya universitetining Kompyuter
tizimlari tadqiqot guruhi (CSRG) AT&T dan V6 manba kodini litsenziyalaganida tuzilgan. Ushbu
guruh tomonidan chiqarilgan versiyalar qisqacha BSD (Berkley Software Distribution) deb
nomlangan. Ularning chiqarilishi 1977-yilda PDP-11 mashinasi uchun 1BSD versiyasi bilan
boshlandi va 1993-yilda 4.4BSD versiyasi bilan yakunlandi. BSD AT&Tʼning UNIX variantiga
asoslanganligi sababli undan foydalanish uchun AT&T litsenziyasi talab qilingan.
Hukumat laboratoriyalari va korxonalar uchun asl AT&T litsenziyalari har doim qimmat boʻlgan.
Ular dastlab universitetlar uchun arzon edi, biroq UNIX tijoriy jihatdan qabul qilinishi bilan narx
tez koʻtarildi. Oxir-oqibat, Berkli AT&T kodini BSDʼdan olib tashlashga qaror qildi. Ish uzoq,
zerikarli va mashaqqatli edi. U tugashiga biroz vaqt qolganida universitet operatsion tizimlarni

---

tadqiq qilish uchun mablagʻni yoʻqotdi va Hisoblash tizimlarini oʻrganish guruhi (CSRG) tarqatib
yuborildi.
Tarqalishidan oldin Study Group oʻzining AT&T boʻlmagan ikkinchi darsligini Net/2ʼni chiqardi.
Baʼzi kompaniyalar va birinchi navbatda — BSDI (Berkley Software Design, Inc.) ushbu versiyani
asos qilib oldi, uni toʻldirdi va uni arzon va ayni paytda ishonchli UNIX dasturi sifatida sotishni
boshladi. Shu bilan birga, AT&T va Berkley sudga daʼvo qilishdi: AT&T mualliflik huquqini
buzganlik uchun, Berkeley esa shartnoma shartlariga rioya qilmaslik (xususan, kelishilgan
kreditni berishdan bosh tortish uchun). Shu bilan birga, AT&T rahbarlari BSDIʼni Net/2 dan oʻz
mahsuloti uchun asos sifatida foydalanganligi uchun sudga berishdi.
1994-yil fevral oyida Novell (oʻsha paytgacha AT&Tʼdan UNIXʼni sotib olgan) va Kaliforniya
universiteti bir-biriga qarshi daʼvolarini qaytarib olishga kelishib oldilar. BSDI ishi ham tezda hal
qilindi. Tafsilotlar ommaga eʼlon qilinmadi, ammo universitet Net/2 versiyasini sotishni toʻxtatdi
va yanada yetuk dasturiy taʼminot toʻplamini eʼlon qildi, 4.4BSD-Lite Novell va Kaliforniya
universiteti ushbu paketni erkin sotishga baraka berdilar. BSDI oʻzining 4.4BSD-Lite
mahsulotini 1995-yil oʻrtalariga qadar qayta tashkil etish rejalarini eʼlon qildi (OʼReilly &
Associates 4.4BSD qoʻllanmalari va 4.4BSD-Lite manba (yuklab boʻlmaydigan) CD-ROMʼni juda
mos narxda sotadi.
1980-yillarda bir nechta ish stantsiyalari ishlab chiqaruvchilari UNIXʼning oʻz versiyalarini ishlab
chiqishga kirishdilar. Odatda, firma AT&T yoki BSD tizimining versiyalaridan birini oladi va uni
oʻzida ishlab chiqishda davom etadi. Baʼzi firmalar biron bir variantga yopishib olishni
xohlamadilar va ikkala versiyaning xususiyatlariga ega boʻlgan duragaylarni ishlab chiqdilar.
Xaos davom etar ekan, turli standartlar tarafdorlari UNIX versiyalarining tarqalishini cheklash
uchun kampaniya boshladilar. Toʻsatdan koʻplab UNIX standartlari paydo boʻldi, ularning har biri
bir nechta sotuvchilarning zaif koalitsiyasi tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi. UNIXʼning mavjud
versiyalarini kodlash oʻrniga, bu standartlar bozorga tobora koʻproq operatsion tizimlarni
chiqardi. DEC standart foydasiga UNIX versiyasini ishlab chiqishni toʻxtatgan yagona yirik
sotuvchidir. (X/Open Konsortsiumining joriy Unified UNIX Spetsifikatsiyasi, Spec 1170, dastlab
taxminan 1170 APIni oʻz ichiga olgan. Spec 1170 barcha yirik UNIX operatsion tizim ishlab
chiqaruvchilari tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi)
[5]
.
Linux
Linux
operatsion tizimi 1991-yilda tuzilgan va rasmiy ravishda 1994-yilda Linus Torvalds
tomonidan chiqarilgan.

---

Linux yagona mashhur hobbi operatsion tizim hisoblanadi (Torvalds uni bitiruv malakaviy ishi
sifatida yozgan).
Ushbu operatsion tizim butun dunyo boʻylab dasturchilar tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi, ishlab
chiqilgan va toʻldirilgan. Linux yagona bepul (toʻliq bepul) operatsion tizimdir.
Koʻp vazifali koʻp foydalanuvchili 32-bitli Linux tizimining kelib chiqishi UNIX universal
operatsion tizimlari sinfidan keladi.
Linux uchun muhim rivojlanish foydalanuvchilarga qulay qobiqlarning paydo boʻlishidir. Tanish
ish stoli va Windows piktogrammalarining kombinatsiyasi va Linux yadrosining kuchi darhol
ishlab chiquvchilar va foydalanuvchilarning eʼtiborini tortdi. 1999-yilda eng yirik kompyuterlar
yetkazib beruvchilaridan biri oʻz tizimlariga oʻrnatish uchun Linuxni tanladi. Oʻsha yili taniqli
Corel korporatsiyasi Linuxʼning birinchi tijorat versiyasini — original oʻrnatish tizimiga ega
kompilyatsiya qilingan tarqatish paketini chiqardi, buning natijasida Linuxʼga kompyuterni joriy
qilish jarayoni juda soddalashtirildi.
Hozirgi vaqtda Linux nafaqat serverlarga, balki tayyor shaxsiy kompyuterlar va noutbuklarga
oʻrnatilmoqda. 2000-yilda OS tarafdorlari Windowsʼning ustiga oʻrnatish uchun moʻljallangan
Linux versiyasini chiqardilar.
OS/2
OS/2 operatsion tizimi 
IBM
va 
Microsoft
oʻrtasida qoʻshma loyiha sifatida 1984-yilda
boshlangan. Keyinchalik, loyiha bekor qilindi va Microsoft oʻzining OS/2 versiyasini 
Windows
NTʼga
 oʻzgartirdi. OS/2ʼning oʻzi esa IBMda ishlab chiqilishda davom etdi. OS/2 dastlab 
MS-
DOS
 oʻrnini bosuvchi sifatida ishlab chiqilgan. Yangi operatsion tizimni ishlab chiqish ortidagi
tushunchalar istiqbolli edi: OS/2 koʻp vazifalikni, virtual xotirani, grafik foydalanuvchi
interfeysini qoʻllab-quvvatlaydi va DOS ilovalarini ishga tushiradi. Biroq, bu rejalarning
aksariyatini amalga oshirib boʻlmadi.
1987-yilda chiqarilgan OS/2 1.0ʼning birinchi versiyasi koʻp vazifali tizim uchun zarur boʻlgan
koʻpgina funksiyalarni oʻz ichiga olgan. Biroq, u grafik qobiqga ega emas edi va koʻplab
mashhur printerlar va boshqa qurilmalar uchun drayverlarga ham ega emas edi. Bundan tashqari,
u kompyuter resurslariga juda talabchan edi; DOS-ilovalarning bajarilishi va oʻzaro taʼsirini juda
sekin amalga oshirar, baʼzan esa umuman amalga oshirmas edi; foydalanuvchi bir vaqtning
oʻzida faqat bitta dastur bilan ishlashi mumkin edi, qolgan jarayonlar fonda bajarilgan.
Har bir yangi versiya bilan OS/2 yanada yaxshilandi. OS/2 v2.00 1992-yilda allaqachon birinchi
versiyaning asosiy kamchiliklari bartaraf etildi. Bu shaxsiy kompyuterlar uchun birinchi mavjud
va ishlaydigan 32 bitli operatsion tizim boʻlib, OS bozorida shubhasiz unga eʼtibor kuchaydi.

---

Buning ortidan OS/2ʼning juda muvaffaqiyatli tarmoq versiyalari (masalan, Warp 3, Warp
Connect, Warp 4) chiqarildi. Shu paytdan boshlab, OS/2ʼga oʻxshash tarmoqlar bilan ishlovchi
operatsion tizimlar ishlab chiqila boshlandi
[6]
.
Windows
Windows
operatsion tizining birinchi versiyasi 1985-yilda eʼtiborga olinmasdan chiqdi. 1992-
yilda chiqarilgan Windows 3.0 katta mashhurlikka erishdi. Ikki yil oʻtgach, 3.1 va 3.11 versiyalari
paydo boʻldi (oxirgisi toʻliq multimedia qoʻllab-quvvatlashi va mahalliy tarmoqda ishlash kabi
muhim elementni oʻz ichiga olgan — shuning uchun u 
Windows For Workgroups nomini oldi).
Windows allaqachon kompyuterda mavjud boʻlgan DOSʼning ustiga oʻrnatildi va faqat uning
imkoniyatlarini kengaytirdi. Aslida, bu shunchaki grafik qobiq boʻlib, kompyuterda oʻrnatilgan
MS-DOS
toʻplamiga oʻrnatiladi.
Koʻp vazifalilikning paydo boʻlishi bir vaqtning oʻzida ishga tushirilgan ilovalar soni ikki yoki
uchta bilan cheklangan boʻlsa-da, oz miqdordagi tezkor xotira (RAM)ni ishga tushirishga ruxsat
bermagan. 640 KB toʻsiq yoʻqoldi va kompyuter unga oʻrnatilgan barcha operativ xotiradan
foydalana oldi.
Windows oʻzining noyob beqarorligi, tez-tez „qotib qolishi“ va koʻp sonli xatolar bilan ajralib
turardi. Bu Windowsʼdagi dasturlarning operativ xotira va protsessor quvvatining boʻlinishi sodir
boʻlgan umumiy makonda yashashi kerakligi bilan bogʻliq edi.
32-bitli 
Windows NT
, bozorga 1993-yilda chiqqan birinchi versiyasi va oxirgisi 1998-yilda,
boshidanoq asosan ish uchun moʻljallangan oʻta barqaror, ishonchli tizim sifatida tuzilgan edi.
1997-yil oxirida Microsoft 
Windows 98ʼning
 ishlab chiqarishdan oldingi nusxalarini yuz minglab
beta testerlarga tarqatdi.
Windows 2000
1999-yilda chiqarilgan. Yangi operatsion tizim nafaqat “korporativ” bozor uchun,
balki uy kompyuterlarida ham oʻrnashish uchun standart boʻlishi kerak edi. Biroq, kompyuter
resurslariga boʻlgan yuqori talablar baʼzi uy foydalanuvchilarini yangi tizimdan uzoqlashtirdi.
Aynan shu kamchiliklar, shuningdek, Windows 2000ʼda “oʻyin rejimi”ni qoʻllab-quvvatlash,
tuzatishlar va yaxshilanishlardan keyin ham idealdan uzoq boʻlganligi, 
Microsoftʼni
Windows
2000ʼni “yagona, universal operatsion tizim” qilish gʻoyasidan voz kechishga majbur qildi.
Windows XP
 2001-yilning yozida paydo boʻldi. Bu operatsion tizim “korporativ” operatsion
tizim yaʼni Windows XP Server hamda “uy” Windows XP Professional, Windows XP Home
naqllari chiqarilgan edi.

---

2004-yil oʻrtalarida Microsoft baʼzi muhim xususiyatlarni olib tashlagan holda Longhorn
(
Windows Vista
tizimining xomaki naqli) operatsion tizimini qayta ishlab chiqishga qaror qildi.
Ushbu ishning natijasi 2007-yil boshida Windows Vista operatsion tizimining chiqarilishi edi.
Ushbu tizim ekspertlar va foydalanuvchilarning aralash bahosini oldi. Windows Vistaʼning
chiqarilishidan keyingi ikki yil ichida foydalanuvchilarning faqat kichik bir qismi unga oʻtdi va
eng mashhuri vaqt sinovidan oʻtgan Windows XP edi.
2007-yil 30-yanvarda (oddiy foydalanuvchilar uchun) yangi operatsion tizim Windows Vista
paydo boʻldi. Chiqarilganidan beri Vista juda koʻp tanqidlarga uchradi. Windows Vista
texnologiya versiyasi boʻlib, texnologiyalarni faollashtirish uchun mustahkam poydevor
boʻlishni maqsad qilgan, ularning aksariyati foydalanuvchiga darhol koʻrinmaydigan tizim
funksiyalari bilan bogʻliq.
Windows 7
— Microsoft kompaniyasining operatsion tizimlaridan boʻlib, u Windows XP va
Windows Vista oʻrnini egallagan va 2009-yil 22-oktyabrda chiqarilgan. Windows 7ʼni ishlab
chiqish rasmiy ravishda Windows Vista 2006-yil oxirida chiqarilgandan soʻng darhol boshlandi,
biroq baʼzi gʻoyalar Longhorn loyihasida belgilandi, uning ustida ish 2001-yilda Windows XP
operatsion tizimi chiqarilgandan keyin boshlangan. Dastlab Longhorn bir qator fundamental
yangiliklarni amalga oshirishni rejalashtirgan edi, ammo ushbu loyiha ustidagi uch yillik ishdan
so'ng, ishlab chiquvchilar to'liq ish tizimini yaratishga muvaffaq boʻlishmadi. Longhornning
chiqish sanalari doimo orqaga surildi va loyihani saqlab qolish uchun keskin choralar ko'rish
kerak edi
[7]
.
Windows 8 — Windows NT oilasiga mansub operatsion tizim boʻlib, Windows 7 dan keyingi
qatorda turadi. Microsoft korporatsiyasi tomonidan ishlab chiqilgan. Yadro versiyasi 6.2. U
2012-yil 26-oktabrda sotuvga chiqdi. 2020-yil dekabr holatiga koʻra, Windows 8 operatsion
tizimining dunyoda Internetga kirish uchun foydalaniladigan operatsion tizimining ulushi 1,4% ni
tashkil etdi va Linuxdan keyin yettinchi oʻrinda turadi. Server versiyasi Windows Server 2012
2013-yil iyul holatiga koʻra 100 million litsenziya sotilgan. Microsoft 2016-yil 12-yanvarda
Windows 8 tizimini qoʻllab-quvvatlashni toʻxtatdi.
Windows 8.1 — Microsoft korporatsiyasi tomonidan 17-oktyabr 2013-yilda ishlab chiqarilgan
Windows NT oilasining operatsion tizimi boʻlib, Windows 8 dan keyin chiqarildi. Ish
stantsiyalari, shaxsiy kompyuterlar va portativ qurilmalar uchun moʻljallangan; server vazifalarini
hal qilish uchun moʻljallangan versiya Windows Server 2012 R2 hisoblanadi. Windows 8 bilan
taqqoslaganda, u grafik interfeys bilan ishlashda bir qator yangilanishlar va oʻzgarishlarga ega.
Windows 8.1, xuddi Windows 8 kabi, sensorli kompyuterlarga qaratilgan, ammo uni klassik
shaxsiy kompyuterlarda ishlatish imkoniyatini istisno qilmaydi.

---

Windows 10
— bu Windows NT oilasi doirasida Microsoft tomonidan ishlab chiqilgan shaxsiy
kompyuter hamda ish stantsiyalari uchun operatsion tizimdir. Windows 8.1 dan keyin tizim 9 ni
chetlab oʻtib, 10 raqamini oldi. Windows 10 ning server naqllari Windows Server 2016 va
Windows Server 2019 deb nomlanadi.
Tizim shaxsiy kompyuterlar, planshetlar, smartfonlar, Xbox One konsollari va boshqalar kabi
turli xil qurilmalar uchun yagona tizimga aylanishi moʻljallangan. Yagona ishlab chiqish
platformasi va barcha qoʻllab-quvvatlanadigan qurilmalarga mos keluvchi universal ilovalarning
yagona doʻkoni mavjud.
Windows 11
— Windows 10 operatsion tizimining davomchisi hisoblanib, Microsoft tomonidan
Windows NT oilasiga mansub boʻlgan shaxsiy kompyuterlar uchun operatsion tizimdir. Uning ilk
taqdimoti 2021-yil 24-iyunda boʻlib oʻtdi. Windows 11 2021-yil 5-oktyabrda Windows 10 bilan
ishlaydigan muvofiq qurilmalar uchun Windows Update orqali bepul yangilanish sifatida
chiqarildi.
Mac OS
Apple
Macintosh shaxsiy kompyuterining evolyutsion tarixi 1976-yilda 
Stiv Jobs
 va Stiv
Voznyak 48 kb operativ xotira va MOS 6502 protsessor bilan jihozlangan birinchi Apple
kompaniyasini qurganlarida boshlangan. Applening ilk modellarida SOS (
Sophisticated
Operating System) va DOS-3 kabi oddiy konsol operatsion tizimlari ishlatilgan. 1984-yil aprel
oyida Apple kompyuterini bozorga chiqargandan soʻng kompaniya oʻzining birinchi operatsion
tizimini grafik qobiqli interfeysga ega boʻlgan 
MacOS
 1.0 deb nomlangan ishlab chiqish va
tijoratlashtirishga muvaffaq boʻldi.
1985-yilning yanvarida ilk bor taqdim etilgan platforma haqiqiy sensatsiyaga aylandi, chunki
shu paytgacha hech bir kompaniya bunday ixcham, ishonchli va ishlatish uchun qulay tizim
yarata olmagan edi. MacOS 1.0 ish maydoni toʻrtta ochiladigan tizim menyusi toʻplamini oʻz
ichiga olgan vazifalar panelini, diskdan oʻchiriladigan obyektlar uchun savatcha va
foydalanuvchiga kataloglar va fayl obyektlari bian turli operatsiyalarni bajarishga imkon beruvchi
“Macintosh Finder” deb nomlangan fayl boshqaruvchisini oʻz ichiga olgan. Ish stolida tizim
diskiga va boshqaruv paneliga yorliqlar mavjud boʻlib, ularda onlayn yordam tizimi va
operatsion muhitni sozlash elementlari mavjud boʻlib, operator bu yerda ishga tushiriladigan
papkalar va dasturlar uchun piktogrammalarni mustaqil ravishda joylashtirishi mumkin edi.
MacOS 1.0 sichqoncha yordamida boshqarildi.
1986-yil 26-noyabrda Apple Apple II seriyali kompyuterlar uchun macOS 1.0 versiyasi asosida
ishlab chiqilgan va Apple II Desktop deb nomlangan grafik oyna oynasi qobigʻining
chiqarilishini e’lon qildi. Ushbu oyna muhiti MacOSʼning birinchi versiyasidan katta farqlarni oʻz

---

ichiga olmaydi, faqat ishlab chiquvchilar Macintosh Finderʼni oddiyroq fayl boshqaruvchisi
“Selector” bilan almashtirdilar, bu esa disklarda saqlangan maʼlumotlar bilan elementar
operatsiyalarni bajarish va turli dasturlarni ishga tushirish imkonini berdi. Oynalarni ochish va
yopish protseduralari endi animatsiya effektlari bilan birga boʻldi, bu esa tizim interfeysidan
foydalanishni yanada yoqimli qildi. Apple II Desktop dasturiy taʼminot toʻplami mustaqil
operatsion tizim emas edi, bu shunchaki foydalanuvchilarga shaxsiy kompyuter disklari tarkibi
bilan yanada qulayroq ishlash imkonini beruvchi qulay grafik plagin (ustqurilma) edi.
Keyinchalik, Apple IIGS seriyali kompyuterining paydo boʻlishi bilan ushbu kompyuter
tomonidan ishlatiladigan operatsion tizim uchun grafik interfeysni yaxshilashga obyektiv ehtiyoj
paydo boʻldi. Koʻp oʻtmay, Apple bozorga GS/OS System 6.0.1 deb nomlanuvchi yangi macOS
ilovasini chiqardi.
MacOSʼning joriy versiyasi X deb belgilangan va 2001-yil oxirida omma eʼtiboriga havola
etilgan. MacOS Xʼda ishlash uchun moʻljallangan eng keng dasturiy taʼminot toʻplami mavjud va
platformaning oʻzi hayratlanarli darajada sezgir, samarali va ishonchliligi bilan ajralib turadi.
Mobil operatsion tizimlar
Hozirgi vaqtda foydalanuvchilarning qiziqishini turli xil operatsion tizimlarda ishlaydigan
smartfonlar
jalb qilmoqda: Windows Phone, Boda, 
iOS
shular jumlasidandir. Ulardan eng
mashhurlari iOS va 
Android
 boʻlib turibdi.
IOS — bu Amerikaning Apple kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan Linux yadrosiga
asoslangan mobil operatsion tizimdir. U dastlab 2007-yilda iPhone va iPod Touch uchun
chiqarilgan. Hozirda u barcha Apple qurilmalariga oʻrnatilgan. Mobil Safari brauzeri, vizual ovozli
pochta, virtual klaviatura kabi yangiliklar iOSʼni smartfonlar uchun eng mashhur tizimlardan
biriga aylantirdi.
Android eng dinamik rivojlanayotgan tizim boʻlib, smartfonlar (dastlab kommunikatorlar uchun)
uchun ishlab chiqilgan. Bu sensorli ekranga qaratilgan statsionar shaxsiy kompyuterlar va
noutbuklarda ishlatiladigan shunga oʻxshash Windows va Linux tizimlarining soddalashtirilgan
versiyasidir. Android platformasi operatsion tizim, dasturiy interfeys va kuchli ilovalarni oʻz
ichiga oladi.
Chrome OS
kichik netbuklardan tortib to toʻliq oʻlchamli ish stollarigacha boʻlgan qurilmalar
uchun operatsion tizim sifatida sotiladi va x86 hamda ARM protsessor arxitekturasini qoʻllab-
quvvatlaydi.
Yangi Google Chrome OS optimallashtirilgan Linux yadrosiga asoslangan ochiq manba
hisoblanadi va Chrome brauzeri tomonidan boshqariladi. Asosiy xususiyat veb-ilovalarning