Opera janrining vujudgakelishi va rivojlanishi

Larg’etto 
«Figaroning  uylanishi»  operasi  kompozitsiyasi  tugallangan  nomerlarningsecco 
rechitativlari  bilan  almashib  kelishi  asosigaqurilgan.  Motsart  musiqiy  nomerlar 
almashinib  kelishining  mexanik-  sun'iy  holatini  bartaraf  qiladi,  ularning  ko'pini 
rechitativlar 
bilan 
bog’langan 
rivojlanuvchi 
sahnalarga 
aylantiradi. 
Bular 
birinchiko'rinishdagi  ansambllar:  Figaro  va  Suzannaning  har  ikkidastlabki  duetlari,  1-
aktdagi trio, sekstet va boshqalardir.Opera finallarining eng go'zal  namunasi  — birinchi 
ko'rinishfinalidir,  unda  barcha  musiqiy  rivojlanish  voqea  harakatlarigaergashadi.  Bu 
yerdagi  musiqiy  tavsiflar  goh  mustaqil  tarzda  ko'rinsa,  gohida  dramatik  vaziyatga 
bo'ysungan  holda  namoyon  bo'ladi  hamda  guruh  harakatlariga  aylanib  ketadi.  Har  bir 

---

46 
 
yangiqahramonning chiqishi bilan musiqa, temp, orkestrlashning tavsifiham o'zgaradi. Bu 
o'zgarishlar tempning o'sib, uni prestissimoga yetkazadi. 
 
 
       Opera  jo'shqin  va  shiddatli  tarzda  tugaydi.  Suzanna,  Figaro  va  grafmyalarning 
oqilona  va  ustakorona  harakatlari  natijasida  grafning  o'zi  hech  bir  shubhaga  bormasdan 
Suzanna  kiyimidagi  o'z  xotiniga  xushomad  qila  boshlaydi.  Fosh  bo'lganidan  keyin  esa 
Figaro va Suzannalar baxtiga xalaqit bermaslikka majbur bo'ladi. 
Opera shodiyona to'y tantanalari bilan tugaydi. 
MotsartotasibilanbirgaItaliyaningRim,  Milan,  Neapol,  Venetsiyashaharlaridabo’lib, 
konsertlarberdi.    Dunyogamashhurbo’lganMilandagiLa-SkalaoperateatriyoshMotsartga 
«Idomeney»  operasiniyozishgabuyurtmaberadi.  Buasarsahnagaqo’yilganidankeyin  20 
martaharkuniqo’yilibkattamuvafaqiyatqozondi. 
AmmoMotsartbundaykattamuvafaqiyatlardankeyino’zonashahrigaqaytishivayanao’shasar
oydaishlashiniko’zoldigakeltirib, judaxafabularyedi. 
Ota-
bolaMotsartlarZalsburggaqaytibkelganlaridankeyinulargabirmunchaxayrixohbo’lganqari
Arxiyepiskopvafotyetib, 
ZalsburghukmdoriGrafKoloredobo’ladi. 
Yangihukmdorjudabadjahlvaqo’polyedi. 
UsaroyxizmatidagiMotsartnigarchiubutundunyogatanilganbo’lsada, 
birxizmatkordebhisoblardi. 
Motsartgauningruhsatisizshahardanchiqish, 
hattobirorbirkonsertdaijroqilishmanetiliganyedi. 
1777 
yiliMotsartzo’rg’ata’tilso’rabonasibilanParijgaboradi.  AmmoParijdabu  «Vunderkind» 
(o’taaqllibola)niyendioldingidaykutibolmaydilar. 
Uyaxshiroqishtopishyokibuyurtmalarolishgahammuvaffaqbo’lmaydi. 
Хususiydarslarberibzo’rg’akunko’radi. 
Parijdaonasiqattiqkasalbo’lib, 
vafotyetadi. 
MotsartyanaZalsburggaqaytibkeladi. 
GrafKoloredobilanmunosabatlarijudajiddiylashib, 
ishdanozodqilishniso’rabarizayozadi, 
ammoGrafunihaqoratqilib, 
qabulxonadanhaydabchiqarishnibuyuradi. 
Motsartbudargohdanketishgaqarorqiladi. 
Uyoshligidageografiya,  tarix,  rasmchizishvaxususanarifmetiqanijudayaxshiko’raryedi. 
Birqanchachettillarni,  ayniqsaitalyantilinio’zonatilidaybilaryedi.  Motsarttayinmoyana, 
aniqishbo’lmasahamyarimochlikdayashashgarozibo’lib,  1781  yiliVenagako’chibkeladi. 

---

47 
 
«Menqanchalikqiyinchilikbo’lsahamozodyashashniafzalko’raman», 
deydiuotasigayozganxatida. 
Venagakelganidankeyinungaoperateatri 
«Haramdanolibqochish» 
nomliSharqmavzularidagioperayozishgabuyurtmaberadi. 
BuvazifaniMotsarta’lodarajadabajardi. 
Asartomoshabinlartomonidanjudayaxshikutibolindi, 
ammohukmdorspektakldankeyinMotsartgaye’tirozbildirmoqchibo’lib, 
«Operangizdanotalarhaddantashqariko’pbo’libdi-da, 
qimmatliMotsart» 
deydi.  
Motsartungajavoban  –  «Qanchakerakbo’lsa,  shunchanotaishlatganmanjanobioliylari», 
deydi. 
Mazkuroperayaratilganpaytdanto 
«Figaroningto’yi» 
operasiyozilgungaqadaro’tganvaqtorasidabirtalaycholg’umusiqalariyaratildi. 
Тurlicholg’uasboblaruchunyozilgankonsertlar, 
fortepianosonatalarivafantaziyalari, 
kvartetlar, kamerasarlar, simfoniyalarshularjumlasidandir. 
ManashuyillardaMotsartI.S.Baxijodinichuquro’rganib, 
o’ztajribasiniboyitdi. 
UI.S.Baxningpolifonikasarlarinisinchiklabo’rganibchiqdi, 
BaxvaGendelningko’klargako’taradiganbaronVanSvitenxonadonigaMotsartningyaqinligi
bungaimkonberdi.  
80-yillardayaratilganMotsartmusiqasiobrazlarimazmuniningkengligivateranligi, 
fikrlariningoliyjanobligi, 
badihadafantaziyagayerkberilganligimanashularninghammasiI.S.Baxfugalaritokkatalariva
fantaziyalarinio’rganibchiqishgashak-
shubhasizbog’liqbo’lganqadimginemismusiqasiningan’analariniMotsartVenamusiqahayo
tiningmadaniyatibilanhamdayendito’la-
tukisetiliibbo’lgano’zijodiyvazifalaribilanpayvastaqilib, 
birgaqo’shibbordi. 
Reminorvadominorfortepianokonserti, 
dominorfortepianosonatasivafantaziyasi, 
reminorkvartetisingariasarlardagarmoniyamurakkablashibboradi, 
polifonikrivojlovusullarikattaroluynaydi, 
shaklyerkinroq, 
boyroqvaxilma-
xilroqbo’libqoladi. 
Baxpolifoniyasiningchuqurbirtarzda, 
ammoyendiyangiasosdatadbiqetiliganligi 
«Yupiter» 
simfoniyasiningg’oyaitzo’rfinalidagenialRekviyemdayorqinnamoyonbo’ladi. 
OperaijodidaMotsart 
«Haramdanolibqochish» 
Zingshpilidankeyinitalyanoperajanrlarigayanamurojaatyetdi. 
Buningasosiysabablaridanbirimilliyoperalarnisahnagaqo’yishyo’lidaqiyinchiliklarvato’siq
laruchraganidir; 
Avstriyaimperatorivazo’rmartabaliaslzodalaritalyanchaoperanima’qulko’risharyedi. 
Buto’g’ridaMotsartMangeymlikprofessorKleymgag’azabbilanmanabundaydebyozganyed
i: 
«Darg’alarningloaqalbittasig’inavatanparvarbo’lganidayedi, 
hammanarsaboshqachabo’luryedi. 
Milliyteatrningshuqadarunibchiqqanko’rtaklari, 
balkio’shandao’sib, 
gullabyashnaganbo’luryedi». 
Motsartso’zidadavomyetib, 
kinoyabilanaytdiki, 
«Nemislarjiddiyo’y-fikrlarinito’satdannemischao’ylab, 
nemischasigaishto’tishadiganbo’lishsa, 
nemischagaplashadiganvahattonemischaqo’shiqaytadiganbo’lishsa, 
Avstriyalikitalyanparastlarnuqtainazaridanqaraganda, 
buGermaniyauchunabadiyaybhisoblanadigandog’bo’libqoluryedi». 
Keyingi 
«Figaroningto’yi», 
«DonJuan» 
va 
«SehrliFleyta» 
operalaridaMotsartyanadakattamuvaffaqiyatlargayerishdi. 
Buoperalarmusiqasiningkuychanligivago’zalligi, 
ifodaliligivahaqqoniyligitomoshabinlarnilolqoldiraryedi. 
ShuyillardavomidaMotsartcholg’umusiqasiborasidahamzo’rustasifatidako’rindi. 

---

48 
 
1788 
yilningo’zidayoqMotsarto’ziningkeyingiharxiltavsifgayegabo’lgan 
3 
taengyaxshisimfoniyalariniyozdi. 
Ukamer 
(xonaki, 
ya’nikichikauditoriyauchunmo’ljallangan) 
asarlari, 
kvartetlarivaboshqacholg’umusiqalaridahamo’ziningmohirkompozitorsifatidato’lashaklla
nganligininamoyonqildi. 
Motsartningcholg’umusiqalaridayoshiulug’roqustoziGaydnningyaqqolta’sirisezilaryedi. 
MotsartustoziGaydngabo’lgankattaxurmatibelgisisifatidao’ziningoltitakvartetiniungabag’
ishladi. 
MotsartVenadaijrochilikfaoliyatinihambo’shashtirmadi. 
Venagakelgandastlabkiyillariuningkonsertlarigako’plabtinglovchilarkelaryedi. 
Motsartningshaxsiyhayotidahammuhimijobiyo’zgarishyo’zberdi. 
UKonstansaVeberdeganjudaquvnoq, xushchaqchaqmusiqachiqizgauylandi. 
Motsartningijrochiligi, 
kompozitorlikijodiqanchalikbalandbo’lmasin, 
uningmusiqasinibadavlatkishilarjudamurakkabdebbilaryedilar. 
Motsartsaroyxizmatigabormaganiuchunbirmunchamoddiyqiyinchiliklargaduchkeldi. 
Yozganasarlarigaberiladiganhaqozyedi. 
Konsertlarigayesakeyinchalikodamlarkamkeladiganbo’ldilar.  
Motsartningdoimiyqiyinchiliklardayashashi, 
haddanziyodmehnatqilishiuningsog’ligigaputuryetkazgan. 
Motsartjudayoshvaiqtidorlikompozitorbo’lishibilanAntonioSal’erikabizabardastitaliyalik
kompozitorniortdaqoldirganiko’pginao’shadavrdaobro 
- 
etiborlaribalandkompozitorlargaalamqildi. 
UlarMotsartningsoyasidaqolibketgandaybo’ldilar. 
ShugaplargaasossifatidaMotsartgaSal’erizaharichirgandegantarixiyfaktniyeslashmumkin. 
Bunihechvaqtisbotyetibbo’lmasada, 
Pushkino’zining 
«MotsartvaSal’eri» 
tragediyasidatalantlikishilarningdushmanlarihambo’ladideganfikrniaytadi. 
RuskompozitorlaridanbiriN.A.Rimskiy-
Korsakovbutragediyaasosidashundaynombilanoperahamyozgan.  
Motsartningengoxirgiasari 
«Rekviyem» 
- 
lotinchadan 
«Dafn» 
deganma’nonianglatadi.  Buasarningyaratilishtarixiquyidagicha:  Motsartkasalyotganida, 
birkishio’zliginibildirmaslikuchunniqobkiyib, 
Motsartninguyigakeladivaungapulidanqat’iynazarrekviyemyozibberishniiltimosqiladi. 
Motsartrozibo’libishniboshlaydi. 
Ammoukundankunog’irlashibburekviyemnio’ziningdafnmarosimiuchunyozayotganinisez
adi. 
Buasardayakkaxonlarkvarteti 
(soprano, 
alt, 
tenor, 
bas), 
aralashxorvasimfonikorkestrishtirokyetadi. 
Motsart 
1791 
yiliVenadavafotyetgan. 
Unikambagallarqabristonidadafnyetganlar. Тezoradauningqabrihamyo’qolibketgan. 
Motsartningoperalarijonliyorqinobrazlargaberilganmusiqiytavsifistikalarningxilma-
xilligibilanajralibturadi.  1786  yil  1  maykuniVenadabirinchimartasahnagaqo’yilgan 
«Figaroningto’yi» 
operasisaroygayaqinzo’rmartabalidoiralargayoqmaganligiuchunoperabirnechamartaqo’yil
ganidankeyinsahnadantushibketganbo’lsaham,  uningmusiqasijudaommaviybo’libqoldi, 
Figaroning «Sho’xbola» deganmashhurariyasiyesaVenako’chalaridako’pyangradi. 
Operaningqisqachamazmuni: (ishtirokchilar) 
1. 
GrafAlmaviva (hukmdor); 
2. 
GrafinyaRozina (uningxotini); 
3. 
Figaro (Grafningxizmatkori); 
4. 
Syuzanna (Grafinyaningxizmatkori: cho’riqiz); 
5. 
Marselina (kalitdor); 
6. 
Kerubino (paj, bo’lajakofitser); 

---

49 
 
7. 
Bartolo (doktor); 
8. 
Bazilio (musiqamuallimi); 
9. 
Kursio (sudya); 
10. 
Antonino (bog’bon); 
11. 
Barbarina (Bog’bonningqizi). 
Operaningqisqachamazmunini: 
Hammato’ytaraddudida. 
QasrdagilarFigarobilanSyuzannaningto’yinio’tkazishuchunhammanarsalarnitaxlayaptilar. 
Kelin-kuyovlarhamshod. 
Chunki, 
to’ymunosabatibilangrafAlmavivakelin-
kuyovlargabittauyberdi. 
Ammonegabuuyninghamgrafning, 
hamgrafinyaningxonalarigayeshigibor? 
Grafbuningsababiniagarmenyokigrafinyasizlarnichaqirsak,  sizlaryeshitib,  tezyetibkelasiz. 
Axirsizlarxizmatkorlarimiz-ku, 
deydi. 
Figarografningbad’amalliginibiladi, 
lekinbunitanolishzarur. 
GrafninggrafinyaRozinagauylanishidanoldinqilibyurganaxloqsizliklarigauylanishida
nkeyinchekqo’yildi, 
debuylaganFigaro, 
grafninguningqaylig’igako’zolaytirayotganinisezayotganbo’lsa-da, 
aniqisbotyo’qligisababligapirolmaydi. 
Ammobog’bonqizBarbarinaningSyuzannagayashirinxatberganinisezib, 
Figaroqaylig’idanso’raydi. 
Syuzannagamuhabbatizhorqilibyurgansevgimaktubiniolibgrafinyagako’rsatadi. 
GrafinyaRozinayeriningxatinio’qib, 
ayuhannossolaboshlaydi. 
Figarounitinchlantirishgao’rinib, 
birrejaxayoligakelganiniaytadi. 
Figaro, 
Syuzannavagrafinyabirgalikdakelishib, 
grafniahmoqqilmoqchibo’ladilar. 
Ammografbundanxabariyo’qto’yniorqaroqkacho’zishkeraqliginianglab, 
Marselinanichaqirtiradi. 
SendanFigaroto’yuchunpulolganyedi, 
shuniteztalabqil. 
Agarpulniberolmasa, 
unisengauylanishnisudorqalitalabqilishingniayt, 
deydi. 
AmmoMarselinakeyinchaliksuddaFigaroo’ziningo’g’liyekanliginianiqlaydi. 
DoqtorBartollobilanMarselinarasmanuylanmasdan, 
bolalaribo’lganligi, 
bubolanibildirmasdanchaqaloqligidauzoqbirjoygajo’natibyuborganlarianiqlanadi.  
Aql 
- 
farosatli, 
yepchil, 
chaqqon, 
topqiryigitFigaroo’zota-
onasinitopganidanxursandbo’ladi. 
Figaroningrejasigako’ra, 
FigaroSyuzannaningnomidanuchrashuvgachiqishuchunrozilikxatiniBabarinaorqaligrafga
beribyuboradi. 
Grafcheksizxursand. 
Kechtushibqorong’ubo’lishibilanGrafbog’chetidagiburchakxolijoygaboradi. 
Rejagako’rakiyimlarinialmashtiribkiyganSyuzannavaGrafinyahambog’tomongayo’loladil
ar.  Figarobarchaodamlarniogohlantirib,  yashirinibkuzatishlariniaytganyedi.  Shupayt 
«Syuzanna» 
(aslidaGrafningxotiniRozina) 
Grafqarshisigaboradi. 
Grafxushomadqilaboshlaydi. 
Salo’tmasdanshuyaqinda 
«Rozina» 
(aslidaFigaroningqayligiSyuzanna)  paydobo’ladi.  Figaro,  Grafningdiqqatinitortishuchun 
«Grafinya»gayopishib, 
uniquchoqlaydi. 
Buniko’rganGrafo’zxotinibilanxizmatkoriningbuqiliqlaridanjahlichiqib, 
ularniurishaveradi.  Ammoshuvaqtningo’zidahammayig’ilib,  nimabo’ldi,  deganlarida: 
«Manabuxizmatkorimmenixotinimgayaqinlashib,  mengaxiyonatqilmoqchibo’ldi»,  deydi. 
Ammohammaningoldidaxizmatkorbilangrafinyakiyimlarinialmashtirganlariniko’rsatib, 
Grafningustidankuladilar.  Al’mavivajudayomonahvolgatushib,  Grafinyadanuzrsurab, 
to’yniboshlashgaruhsatberadi. 
Hammashod-xursandto’yboshlanadi. 
«Figaroninguylanishi» 
operasikompozitsionbelgilarijihatidanitalyanchaoperabuffajanrigakiradi-yu, 

---

50 
 
lekinmusiqali-dramatikprinsiplarijihatidanuXVIII 
asrmusiqaliteatritarixidasifatjihatidanyangihodisabo’libhisoblanadi. 
Buoperaningmuqaddima (uvertyura)sivaFigaroning «Sho’xbola» («Malchikrezviy») 
ariyasi 6-sinfdatinglashuchuntavsiyaetiligan. 
Motsartoperaijodiningengyuqorinuqtasibo’lgan  «Donjuan»  operasidahamshayangi-
yangiishqiysarguzashtlarpayidayurgan, 
ko’nglidatezpaydobo’lganishqmaqsadgayerishgach, 
yanatezsunadigan, 
ayollarniyo’ldanozdiribyuradiganispandvoryaniniDonJuanningaxloqliksizligivabuzuqlikb
ilanhayotkechirganligiuchunjazolanib, do’zaxgatushganihaqidahikoyaqilinadi. 
Motsartijodidacholg’umusiqasininghamo’zigaxoso’rnibor. 
Bularorasida 
50 
gayaqinsimfoniyalar,  skripka,  fortepianovaboshqaasboblaruchunsonatalar,  konsertlar, 
variatsiyalar, rondolar, shuningdek 60 gayaqinkamer (xonaki) ansambllarbor. 
Motsartningfortepianouchunyozilgansonatalariorasidalyamajorsonatasio’ziningyorq
inmusiqiyobrazlari,  go’zalohangi,  jozibaliusullaribilanajralibturadi.  Motsartbusonatani 
1779 
yiliParijdabo’lganidayozganyedi. 
SonataningbirinchiqismiGaydnningayrimsonatalarigao’xshaganbo’lib, 
variatsiyashaqlidayozilgan, 
sonataallegrosigaxosxususiyatlardanfarqlio’laroqbusonataningbirinchiqismibirmavzuli 
(temali) 
bo’lib, 
qarama-qarshi 
(kontrast) 
yemas, 
balkibirmavzudagiifodavositalariorqaliyuritiladi. 
Ikkinchiqism 
– 
menuyet, 
xalqraqslaritavsifidaquvnoqmusiqiymaterialvositasidataqdimetiligan. 
Sonataningoxirgifinalqismikompozitorningaytishicha  «turkchauslubda»  yaratilgan. 
Ko’pinchasonataningshuoxirgiqismini 
«Тurkmarshi» 
yoki 
«turkcharondo» 
debhamaytadilar. 
Rondoshaklidagibuasardayangimusiqiymaterialbilannaqarotgao’xshagantakrorlanibkeladi
ganmusiqamaterialialmashinibkeladi. 
Yepizoddebataladiganyangimusiqiymaterialdankeyinkeladigan 
«Refren» 
ya’ninaqarotdaturknog’oralariningrezigao’xshaganmusiqasadolariberilgan. 
Buturkrondosihozirgikundafaqatfortepianoyemas, 
balkiboshqaasboblarhattoo’zbekmilliycholg’uasboblaridahamijroetilimoqda.  
Umumta’limmaktabio’quvchilarigaMotsartningbusonatasidantashqari,  allaqo’shigi, 
qirqinchisolminorsimfoniyasiningbirinchiqismi, 
Don-JuanoperasidanDon-Juanariyasi, 
Sehrlifleytaoperasidanbolalarxoriijrosidagiparchalar, 
oxirgirekviyemmotamasaridanlakrimozaqismivaboshqabirqanchaqo’shiqlartinglashhamd
akuylashuchuntavsiyaetiligan. 
AvstriyalikbuyukkompozitorMotsartgarchiqisqaumriniyarimochlikda, 
qiyinchiliklardao’tkazganbo’lsada, 
uo’zidankeyingiavlodlaruchunbitmas-
tuganmasxazina, 
ya’nikattama’naviyboylikqoldiribketdi. 
ButundunyoxalqlariMotsartningyorqinkuychan, 
hayotbaxsh, 
insonlarhayoti, 
orzuumidlari, 
quvonchvaiztiroblarinio’zidaaksyettirganbuyukmusiqaasarlaridanma’naviyozuqaolib, 
ruhlanibkelmoqdalar. 
KelajakavlodningchinakamkamoltopishiuchunMotsartdekmusiqadaholariningijodm
ahsulidanbahramandbo’lishizarur.