Opera janrining vujudgakelishi va rivojlanishi

“Simfonik va kamer” orkestrlarining cholg’ulari Simfonik orkestri 
tuzulishida joylahtirilgan ijrochilar s x e m a 
 

---

181 
 
Kamonli cholg’ular skripka guruhi “Xordofonlar” 
 
Yog’ochli ‘uflama cholg’ular guruhi. “Aerofonlar” 

---

182 
 
 
Aerofonlar ‘Puflama cholg’ular guruhi 
 

---

183 
 
MISLI PUFLAMA CHOLG’ULAR 
 
 

---

184 
 
Ko’povozli Puflama cholg’usi argan “Xordofono- aerofonlar” 
 

---

185 
 
Urma zarrbli cholg’ular “Membranofonlar” 
 
Tovush cho’zimi chegaralanmagan, cheksiz baland tovushli jarangsimon urma 
zarblicholg’ular “Idiofonlar” 

---

186 
 
 
a). SKRIPKA- kosaqismiyog’ochdanstanokorqaliqolibdatayyorlanadiva 
fanerkaliyog’ochgao’xshashko’rinishgaega. 
Avvallari 
qo’lda 
STRADIVARI, 
GVAGNERI-  skripkalari  jahonda  mashhur  bo’lgan.  0,2-0,3=mm/li  qalinlikda  bo’lib, 
hozirgilari musiqa fabrikalarida yasab chiqariladi. Dio’ozoni kichik oktava SI- notasidan 
4-  oktava  solgacha.  Sozlanishida  birinchi  ‘astki  tor  MI-  birinchi  oktavaga  ,  2-  tori-  SI 
kichik  oktavaga,    3-  tori  -  SOL,4-  tori  esa  RE-  notasiga  sozlanadi.  Qolgan  skripka 
cholg’ulari  ham  xuddi  shunday  notasiyaga,  ammo  ‘astki  katta  va  kontr  oktavagacha  
sozlanadi. Kosaxonasi ham hajmi va torlarining qalinligiga qarab qalin quyma yog’ochli 
fanerasimon ko’rinishda yasaladi.  
b). Skripka Al’t- 2 –ta ‘ultdan iborat.(tenor ijrochiligiga xos) 
v). Violonchel- skripqaning kattasi bo’lib, (baritone basso). 2- ta ‘ult 4- ta ijrochini tahqil 
etadi. 

---

187 
 
g).  Skripka  Kontra-  Bas,  bittadan  ‘ult  tizimidan  tashkil  to’gan  bo’lib,  2-ta  ijrochidan 
iborat.  
III- cha’ qanot mizrobli ijrochilar guruhi; 
a). BALALAYKA;- ‘rima  4-ta ‘ultdan iborat bo’lib, 8-ta ijrochini tashkil etadi.  
b). al’t- bitta ‘ult.2- ta ijrochidan iborat. 
v). bas, bitta ‘ult 2- ta ijrochidan iborat. 
g) Balalayka Kontra- Bas; bittadan ikkita ‘ult va ikkita ijrochidan iborat. 
Balalayka va usimon cholg’ular ham skripkaga monand notasiyada sozlanadi. 
 
IV-   SIMBALISTLAR, QANON, ARFA; 
Xromatik sozlanish  sirasiga kiruvchi ko’p  torli cholg’ular. Diopozoni katta oktava RE- 
notasidan boshlab, 4- oktava sol- lya gacha tashkil to’gan. 
a). ikkita alohida ‘ultlardan iborat ikkita arfa ijrochisi 
        1- Arfa Soprano 
        2- Arfa Basso 
b). qanon- 2- ta pultdan iborat 4-ta ijrochi. 
 
                                 V- dirijyor oldi aerofon ijrochilari guruhi; 
       Har bitta ‘ult ikkita ijrochini  tashkil to’gan,  masalan; 1- ‘ult ikkita ijrochi, 2- ‘ultda 
ham  ikkita  ijrochi.  Ushbu  Aerofon  –  guruhiga  kiruvchi  cholg’ular  dio’ozoni  kontr 
oktavadan boshlab 5- oktavagacha sozlanadi. 
Ergologik  jihatdan  yog’och,  tekstolit,  Ibonit,  fil  suagi,  ‘alisandra  yog’ochidan 
tayyorlanadi. Kla’inlari esa mis, ‘o’latdan tashkil to’gan bo’lib, har bir kla’inning tagida 
g’ildirak shaqidagi mato yo qattiq rezin uskunasi havo bosimini siqish uchun o’rnatilgan.  
 a).pikkalo= 1-2, b). fleyta= 1-2, v). klarnet= 1-2, g).  truba= 1-2, d). vol’torna= 1-2, y). 
saksafon  =1-2,  o).  trambon=  1-2,  ‘).  bas  =  1-2,  r).  ingliz  rajjogi  =1-2,  s).tuba=  1-2,  k).  
kontra tuba-bas =1-2. 
                                      VI- urma zarbli cholg’ular guruhi: 
 
           a). Litavralar 1-2. (10- tagacha nog’orani tashkil etadi.) 2-ta ijrochidan iborat. 
           b). kichik baraban- 1-2. ikkita ijrochidan iborat. 
           v). udarnaya ustanovka, tarel’ka, orkestr tarel’kasi. –ikkita ijrochidan iborat. 
           g). brussok, kaston’yetto, buben, uchburchak, kongo, kalakala, qo’ng’iroqchalar –
ikkita ijrochidan iborat. 
             d). Ksilofon, vibrofon, marimbafon – 2- ta ijrochidan iborat. 
            ye). Zu-zu, Tim- Tam- bitta ijrochidan iborat.    
 
Urma zarbli cholg’ular “Membranofon guruhiga kiruvchi holg’ulardir.” 
          Ushbu  cholg’ularning  qasqoni  mis,  ‘o’lat,  chugun,titan  va  burratgichlari  esa 
‘o’latdan tayyorlanadi.  
          Idiofonlari esa yog’ochdan tayyorlanadi,misol; buk, dub,  akasiya, klyon,sasna, el, 
evroppada  ‘alisandra  eng  tovushbob  va  chidamli  hisoblanishida  ksilofonlar, 
marimbofonlar notalari yasaladi va sozlanadi. ZU- ZU va TIM- TAM – cholg’ulari mis, 
titan,  avvallari  tillodan  yo  kumushdan  ham  katta  ‘odshoxlar  saroyida  yasalib  kelingan.  
Tim-tam  o’rtasida  esa  aylana  shaklda  rezinsimon  buyum  yo’ishtiriladi.  Sadolanish 
xususiyati yanada kengroq to’lqinlanish kuchiga ega bo’ladi.