Opera janrining vujudgakelishi va rivojlanishi

SKRIPKA  CHOLG`USINING TARIXI 
         Jahon  xalqlari  musiqa  madaniyatida,  jumladan,  Markaziy  Osiyo  musiqiy  hayotida  
cholg`ularning o`z o`rni bor. CKRI’KA va uning oilasiga   cholg`ular uzoq tarixga ega 
bo`lib,  ular  asrlar  davomida  umumjamiyat  rivojlanishining  barcha  bosqichlarida 
takomillashib, mukammallashgan shaklda bizgacha yetib keldi. 

---

178 
 
           Musiqa  cholg`ulari  xilma-xil  sadolari  orqali  inson  ruhiga  ta'sir  qiluvchi  ilohiy 
qudratga  ega  ekanligi  qadimdan  ma'lum.  Ehtimol,  ularning  inson  hayotiga  chuqur  kirib 
borganligi ham shu  sabablidir.  
Odamzodning  muntazam  harakatlari  muayyan  usuliy  tartibni  tashkil  etganligi 
natijasida  urma  cholg`ularning  ‘aydo  bo`lishini  ta'minlagan  deyish  mumkin.    Lahon 
cholg`ulari,  sadolari  yordamida  inson  ruhiy  olamiga  tegishli  ta'sir  o`tkazib  kelingan. 
Borliqning  insonga  ta'sirida  insonning  ichki  ritmik-usuliy  harakatlari  ham  muhim 
ahamiyatga egadir.  
 Bu  borada  rus  olimi  N.Eginaning  turli  asosli  qarashlari  mavjud.  Uning  fikricha 
«Ritm madaniyati hayot boshlang`ich asoslaridan biri bo`lib, tarbiya  jarayonida alohida 
o`rin  egallaydi.  Ritm  muayyan  shaxsiy  yoki  jamoaviy  harakatlar  mukammallashuvining 
boshlang`ich nuqtasi hisoblanadi» 
V.Surgoutayte  sharhida  esa:  "Ritm  –  musiqada  ma'nodorlik,  o`tkirlik,  aniqlik, 
ta'sirchanlik asosiy vositalaridan biri hisoblanadi", - deyiladi. Etno’sixolog B.Te’lovning 
ta'kidlashicha,  ritm  hissiyoti  musiqada  ichki  a'zolar  bilan  yondosh  aloqadorlikda  bo`lsa 
ham,  u  hali  musiqaviy  usuliy  chekinmadan  tashkil  to’masdan  faqatgina  uning  ‘aydo 
bo`lishiga muhim sharoit yaratadi, xolos. Ya'ni, ritm musiqada muayyan his tuyg`u, zavq, 
hayajon  maromini  boshqaruvchi  hodisa  hisoblanadi.  Demak,  ritm  hissiyoti  nafaqat 
harakat,  balki  tabiiy  tuyg`ularning  mavjudligi  bilan  ahamiyatlidir.  O.A’raqsina  ritm 
hissiyotini biror bir musiqiy faoliyat [xoh u qo`shiq, xoh cholg`ulardagi ijro yoki musiqa 
bastalash  bo`lsin]  uning  amaliyotisiz  bo`lishi  mumkin  emasligini  ta'kidlaydi. 
A.Nazarovning  fikricha,  "Ritm  -  ibtidoiy  inson  hayotining  asosiy  qat'iy  turkumi  bo`lib, 
jamoa  faoliyatini  birlashtiruvchi,  unga  uyg`unlik  bag`ishlovchi  yagona  vosita 
hisoblangan. Ritm – nafaqat ijtimoiy jihatdan eng yuqori oliy shakliy vazifa, balki undan 
ham kengroq ma'naviy vazifalarni bajarib, insonni avlodlar ruhi bilan bog’`lovchi muhim 
omil hisoblanadi». 
 Madaniyatning  tobora  rivojlana  borishi  natijasida  odamzodga  "Chapak",  «Qars», 
«Te’gi»,  ijrosi  turli  xil  rasm-rusm,  urf-odatlar  ifodasi  sifatida  jalb  etilib,  bir  necha 
musiqiy  ritmlar  negizini  tashkil  etgan,  desa  ham  bo`ladi.  Qars  ijrolari  yakka,  guruhli 
tusda,  hatto  erkaklarning  yog`och-tayoq  qurollarida,  qars  -  sado  chiqarish  uslublari  turli 
xil  bahodirona  raqslarda  ijro  maqomini  bajarish  vazifasini  ado  etgan.  Raqslarda  qarsni 
ko`’roq  ayollar  bajarib kelganlar, deyish  mumkin. Qars sadosining tabiiy  holati,  albatta 
Ashel  davri  odamining  qo`l  cho`qmorlarini  bir-biroviga  urib,  olov  chiqarish    uslubidan 
kelib  chiqqan,  deb  hisoblashgan.  Bu  misol  inson  jamiyatining  ibtidoiy  davrlarida  va 
ma'naviy  maqsadlar  va  qadriyatlarning  sinkretik  yaxlit  ko`rinishda  ekanligidan  dalolat 
beradi.  
R.Abdullaev  usul  haqida  shunday  deydi:  "Tabiat  usuli  va  koinotiy  usullar 
yangilanish  ramzi  bo`lib,  inson  o`z  urug`ini  faoliyatidan  kelib  chiqqan  xolda  abadiy 
davom  ettirishda  jonli  vosita  bo`lib  xizmat  qiladi".  Ta'kidlash  joizki,  R.Abdullaev 
Markaziy  Osiyo  musiqiy  usullari  milliy  va  mahalliy  uslublardagi  an'analarga  tayangan 
xolda  usul  haqida  o`rinli  ilmiy  fikr  yuritgan.  Bu  fikrning  isbotini,  ya'ni  usullarning 
yangilanishini hozirgi zamon doyrachilar dastasi faoliyatida yaqqol ko`rish mumkin.  
 Ma'lumki,  Markaziy  Osiyo xalqlari orasida  eng qadimgi  va keng tarqalgan  urma 
cholg`ulardan biri nog`oradir. Bu cholg`uning asta-sekin Mazkur xalqlar, ularning qavm 
va  qabilalari  orasida  ‘aydo  bo`lib,  tarqalib  ketishida  ayollarning  o`rni  va  xizmati  katta 
bo`lgan.  Ular  «Muste»  davrida  g`orlar  ichida  yashab,  o`z  uy  yumushlarini  shu  yerning 
o`zida  bajarishgan.  Ayollar  cholg`u  yasash  maqsadida  emas,  balki  kiyim  tayyorlash 
maqsadida  hayvon  terisiga  ishlov  berganlar,  so`ngra  uni  xumsimon  katta  yog`och 

---

179 
 
kundaga  quritish  uchun  tashlab  qo`yganlar.  G`orlardagi  quruqlik  va  issiqlik  ta'sirida 
yog`och kundalarga terining yelimsimon moddasi yo’ishib qolishi natijasida qurishi ham 
tezlashgan. Oqibatda,  kovak kundaga  yo’ishgan teri  haqiqiy nog`orasimon  sas chiqarib, 
diqqatni  jalb  etgan  holda  urma  cholg`u  mavqeini  egallab  qolgan  deb,  tahmin  qilish 
mumkin. 
 O`zbekistonning  Surxondaryo  viloyati  Teshiktosh  g`oridan  to’ilgan  toshdagi 
haykalcha  tasviri  nog`ora  cholg`usining  Mavorounnahr  zaminida  ham  keng 
qo`llanilganligidan dalolat beradi.  
 Neandertal  odamning  hozirgi  zamon  odam  shakliga  o`tish  davridagi  moddiy  va 
ma'naviy  hayotida,  jumladan,  uning  tasviriy  va  naqqoshlik  «san'atida»  urma 
cholg`ularning  shakllanishuvida  keskin  o`zgarishlar  yuz  bergan,  deb  tahmin  qilinadi. 
Chunki  insonning  takomillashuvi,  ongining  o`sishi,  uning  san'atida  ochiq  namoyon 
bo`lishi tabiiy bir holatdir. 
 Tahminan  «Madlen»  va  «Mezolit»  davrigacha  insoniyat  madaniyatining  turli 
bosqichlarida urma cholg`ular sezilarli mavqega ega bo`lgan.. 
 Markaziy Osiyoda eng qadimgi mehnat qo`shiqlari o`sha davr turmush tarzi bilan 
bevosita  bog’`lanib  tarannum  etilgan.  Markaziy  Osiyo  hududida  qadimgi  Buxoro 
zaminidagi  Darvozaqir,  Qizbibi,  Varaxsha,  Romush  [Romitan],  Tojikistondagi  Rushan 
[Badaxshon]  tumanlarida,  ‘anj  daryosi  atroflarida,  Surxondaryoning  Ayritom 
tumanlarida,  Turkmanistonning  Marv  zaminlarida  yashovchi  qabilalar  o`rtasida  musiqa 
cholg`ulari  nisbatan  ilgariroq  «neolit  va  eneolit»  davrlarida  ‘aydo  bo`lganligini  tahmin 
qilish  mumkin. Ayniqsa, cholg`ulardan  - doyra ertaroq ‘aydo bo`lganligi haqida  tegishli 
ma'lumotlar san'at tarixi bilan bog’`liq ilmiy adabiyotlarda berilgan.  
 Ayrim  ma'lumotlarga  qaraganda,  dastlab  musiqa  cholg`ulari  meloddan  oldin 
8000-chi  yillikda  yuzaga  kelgan.  Cholg`ulardan  urmalari  birinchi  navbatda  ‘aydo 
bo`lganligi  haqida  tahmin  qilinadi.  Eng  qadimgi  mehnat  qo`shilari  ishning  «usuliy 
tuzilganishi» bilan bevosita bog’`liqligi haqida ko`’lab ma'lumotlar mavjud.  
 Markaziy Osiyo jahonning madaniylashgan markazlaridan biri bo`lganligi tufayli, 
unda vujudga kelgan shahar hayotida musiqaviy san'at ham juda erta rivojlangan. Bunda 
chunonchi urma cholg`ular san'ati ham rivojlanib, ular ijtimoiy, ayniqsa, harbiy va diniy 
marosimlarda muhim o`rin to’tgan.  
 Musiqashunos  olimlardan  G.Tkachenko,  T.Vizgo,  F.Karomatli,  A.Nazarov  o`z 
asarlarida  urma  cholg`ular  va  ularning  xususiyatlari  haqida  qimmatli  ma'lumotlar 
berganlar.  Masalan,  G.Tkachenko  "Arxaika"  –  musiqani,  ayniqsa,  misdan  yasalgan 
qo`ng`iroqcha  va  doyra  kabi  musiqa  cholg`ularini  ajdodlar  ruhiga  sig`inish 
marosimlarining  markaziga  qo`yadi.  Xitoy  manbalarida  ko`rsatilishicha,  Markaziy 
Osiyoda  eramizdan  uch  ming  yil  oldin  ham  cholg`ularning  chetga  tarqalishi  yoki  kirib 
kelish  hodisasi  ro`y  berganligi  ma'lum.  A.Nazarov,  doyraga  sig`inish    qadimgi  turkiy 
xalqlar  va  Xitoy  diniy  an'analariga  xos  tog`  va  qoyalar  ruhi  bilan  bog’`liq  odat  bo`lishi 
mumkinligini  qayd  qiladi.  Darvoqe',  "Sus  xotin",  "Yomg`ir  chaqirish"  marosimlarida 
ham    baxshilarning  o`z  doyralarini  qurbonlik  hayvonlarining  qoni  bilan  bo`yab  olish 
irim-odatlari  mavjud.  Qon  semantikasi  ibtidoiy  tasavvurda  koinot,  tabiat  harakatlarining 
usul yoki vaqt oqimi timsolidir. Shu sababli, qadimiy sanam [ma'buda]larda tasvirlangan 
cholg`ularning eng ko`hnasi doyradir, deb ta'kidlangan. 
Skripka  cholg’usining  tarixiga  kelsak    XVI  asr  boshlarga  to’g’ri  keladi.  Ammo,    
cholg’uning  avlodlari    eramizdan  oldingi  IV  asr  davrlariga  tegishlidir.  Ayniqsa  sharq 
davlatlarida kamoli cholg’ular juda ko’’ bo’lganligi haqida ma’lumotlar mavjud.  

---

180 
 
Skripka  –  jahon  musiqa  san’atining  eng  etakchi  cholgulari  qatorida  keng  o’rin  va 
ahamiyatga  egadir.  Ushbu  cholgu    Evroppa,  Sharq,  Shimol,  Garb  va  Osiyo  xalqlari 
musiqa  madaniyatida    yuqori  konse’tual  mavq’ega  ega  bo’lib,  turli  xalq  orkestrlari, 
simfonik orkestrlar, kamer-  ya’ni qilli-kamonli cholgular orkestri va  ansamblda etakchi 
va orkestr cholgularidan birinchi qatorda o’rinlashadi.  
Skripka  cholg’usi  bugungi  zamon  musiqiy  madaniyatida  xalqlar  orasida  abadiy 
o’rinlashganligi  bilan,  turli  ergologik  shakllarga  erishganligida  ham    ahamiyatlidir. 
Avallari  yogochdan,  zamon    kelib  ‘lasmas,  tekstolid,  shisha  ‘lazma,  ibonit  kabi 
buyumlardan  ham  yasalib  kelinadi.  Skripqaning  dio’ozoni  kichik  oktavadan  4-
oktavagacha  sozlanadi.  Uning  oilasiga  mansub  cholg’ular    kontr  oktavadan  boshlab  
sozlanadi va ushbu skrihka – kontra bas sozi deb nomlanadi.