Lignin-gidroliz sanoatining chiqindisi bo„lib, tarkibida yuqori biologik
faollikka ega bo„lgan ko„plab aromatik kislotalar, makro- va mikroelementlar
1,25% ni tashkil qiladi. Bulardan tashqari uning tarkibida fosfor, kaliy va 25 ta
mikroelement (P, Ca, S, Mg, AI, Si, Mn, Ni, Co, Mo, Zn va boshqalar) mavjud. Bir
57
qator ilmiy tashkilotlar xodimlarining isbot qilishicha, lignin tuproqda gumus hosil
bo„lishida katta ahamiyatga ega va tuproqqa ma‟lum darajada makro- va
mikroelementlar olib kiradi. Ammo shuni aytish kerakki, ligninning kuchsiz
nordon reaksiyaga ega bo„lgan murakkab molekulalari qiyin parchalanadi va
tuproqda uzoq vaqt birlamchi holatda qolib, o„simlik uchun oziq tartibotida
qatnashmay qolishi mumkin.
Ligninning parchalanishi jarayonini tezlashtirish uchun, uni tuproqqa
solishdan oldin ammiak bilan neytrallash katta amalay ahamiyat kasb etadi. Chunki
birinchidan, lignin tarkibidagi azot miqdori bir muncha (5,05% gacha) ko„payadi
va ikkinchidan, ligninning parchalanish jarayoni tezlashadi.
Ana shunday ammoniylashgan lignin (AmLig) Tuproqshunoslik va
agrokimyo instituti xodimlari J.Sattorov, A.Ergashov, J.Ikromov, U.Qosimov
tomonidan sinab ko„rilgan va samarasi isbot qilingan. Ular tomonidan Bo„ka
tumanining Achamayli shirkat xo„jaligi dalasida 1989-1991-yillarda dala tajribasi
o„tkazilgan. Tajribada N
200
P
140
K
100
kg/ga mineral o„g„it fonida AmLig 5 va 10 t/ga
me‟yorda berilgan.
Birinchi yili tuproqda gumus uncha ko„paymagan. Ikkinchi, ayniqsa,
uchinchi yili tuproda gumus miqdori 10-15% gacha ko„payganligi aniqlandi. Bu
narsa AmLig ning chirish jarayoni sekin borganligini ko„rsatadi. Bundan tashqari,
azot, fosfor va kaliyning harakatchan miqdori ham 10-15% ga ko„paygan.
Tuproqning umumiy biologik faolligi oshadi, ayniqsa AmLig tuproqda
zamburug„lar, ammonifikatorlar, nitrofikatorlar sonining ko„payishiga olib keladi.
Tajribada olib borilgan kuzatish natijalarining ko„rsatishicha, gektariga 5
t/ga AmLig berilganda, paxta hosili 30% ga, 10 t/ga berilganda esa 40,1% ga
ko„paydi.
Sam QXI olimlari tomonidan sanoat chiqindilaridan tayyorlangan kompost
(SCHTK) sifatiga har xil omillarning ta‟siri o„rgangan. Laboratoriya tajribalarining
ko„rsatishicha, kompost massasidan organik moddaning yo„qolishiga harorat,
namlik va aeratsiya sezilarli ta‟sir ko„rsatadi. Organik moddaning yo„qolishiga
aeratsiya boshqa omillarga qaraganda kuchli ta‟sir qiladi. Bu holat har xil harorat
va namlikda kuzatildi. Aerob sharoit ma‟lum bir vaqt o„tgandan so„ng anaerob
sharoitga aylantirilganda organik moddaning parchalanishi sekinlashdi. Anaerob
sharoitda organik moddaning yo„qolishi minimumda bo„ldi. Harorat ortishi bilan
organik moddaning yo„qolishi ortdi. Namlik ham o„g„it massasidan organik
moddaning yo„qolishiga sezilarli ta‟sir ko„rsatdi. Kompost namligining ortishi
bilan har xil harorat va havo almashinish fonlarida organik moddaning yo„qolishi
ko„paydi. Bu holat, ayniqsa, harorat ortishi bilan yaqqol namoyon bo„ldi. Azotning
yo„qolishi undan organik moddaning yo„qolishi bilan korrelyatsiyada bo„ldi.
Azotning yo„qolishiga harorat, namlik, aeratsiya sezilarli ta‟sir ko„rsatdi. Bu,
birinchi navbatda, havo almashinishiga, keyin esa harorat va namlikka bog„liq
bo„ldi. Havo almashinishi kuchayishi bilan o„g„itdan azotning yo„qolishi ortdi.
Harorat ortishi bilan azotning yo„qolishi kuchayib bordi va 40°C haroratda
maksimal ko„rsatkichga ega bo„ldi. Havo almashinuvi, ya‟ni aeratsiya ortishi bilan
o„g„it tarkibidagi azot miqdori kamaya boshladi. Har xil saqlash usullari va