Ooppp[[[[[[[[[[‘



Download 197,16 Kb.
bet8/14
Sana23.06.2022
Hajmi197,16 Kb.
#697447
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   14
Bog'liq
Etika. Estetika (G.Nosirxo\'jayeva)

Таянч тушунчалар: ахлокий маданият, муомала одоби, этикет, касб одоби, юридик этика, процессуал нормалар, ахлокий нормалар.
ИККИНЧИ ЦИСМ

  1. мавзу. Эстетика фани предмети ва вазифалари

  1. Эстетика фани предмети ва унинг ига хос хусусиятлари

  2. Илмий билимлар тизимида эстетиканинг тутган урни. Эстетика ва санъатшунослик

  3. Эстетиканинг жамият хаетидаги ахамияти, роли ва асосий вазифалари

Эстетика сузи юнонча «эстезис» сузидан олинган булиб, «сезиш», «хис килиш кобилияти» маъносини билдиради. Бу фан - инсоннинг вокеликка эстетик муносабатлари ва инсоният бадиий ривожининг умумий конун-коидалари хакидаги фан. Узок вакт бу фан «Гузаллик фалсафаси» деб таърифлаб келинган. Лекин хозирги даврда „Эстетика" фанини бундай таърифлаб булмайди, чунки «гузаллик»нинг узи „Эстетика"га тегишли тушунчалардан бирига айланиб колди.
Биринчи марта эстетика сузини фаннинг номи сифатида олмон файласуфи Александр Баумгартен (1714-1762) “Поэтика” асарининг баъзи бир масалалари тугрисида фалсафий мулохазалар” китобида ишлатган (1735 йил).
Лекин бу билан Баумгартенни „Эстетика" фанининг асосчиси деб булмайди, чунки эстетика назариялари кадим замонлардаек „Фалсафа” фани доирасида урганилган.
Дастлабки эстетик таълимотлар кулдорлик жамияти даврида - Шарк мамлакатлари (Миср, Бобил, Хиндистон, Хитой, Эрон ва Турон)да вужудга келиб, кадимги Юнонистонда, айникса, Афлотун, Арасту, Сукрот асарларида, кадимги Римда Лукреций Кар, Гораций ва бошкаларнинг тадкикотларида ривожлантирилди. XVIII асрнинг иккинчи ярмидан мустакил фан сифатида шакллана бошлади.
„Эстетика" сузи купинча нарса ва ходисаларнинг ранг-туси ва шаклидаги мукаммаллик, мутаносиблик, латофат маънолари мажмуи сифатида хам кулланилади. Мазкур тушунча кишиларнинг яхши феъл- атвори, муомаласи, нутки, дид билан кийинишини англатади еки табиатдаги гузалликни хам билдиради.
Эстетика сузи баъзан «нафосат» тушунчаси билан баравар ишлатилади.
Санъатда хам эстетика бир канча маъноларда кулланилади. Вокеликдаги табиатан нозик нарсалар ва ходисалар инъикоси - бадиий адабиетда назм, тасвирий санъатда - манзара, миниатюра ва бошкалар фикримизга еркин далилдир. Иккинчидан, санъатда нима инъикос эттирилишидан катъи назар, нихоятда нозик ифода усуллари кулланилиши, ифода усулининг батоят нафислиги - нозик ракс ва бошкалар диккатга сазовордир. “Эстетика” атамаси урнини бевосита ва билвосита “Нафосат” атамаси боса олади. Купчилик “эстетика” атамасига ургангани учун “нафосат” атамасини чукур хис килол-майди.
Эстетика фан сифатида вокеликнинг гузаллик асосида инъикос этишини, инсон амалий фаолиятининг хамма сохаларида гузаллик ва хунуклик туйтуларини, айникса, бадиий ижоднинг умумий конунларини урганади. Биз вокеликдаги гузаллик ва хунукликни турлича тушунамиз. Эстетик карашларимиз, тасаввурларимиз, бахоларимиз нисбий булиб, уларни холис бахолаш эстетиканинг вазифасидир.
Мазкур фаннинг асосий тушунчаси - гузаллик зохирий ва боти- ний маънога эга, вокеа-ходиса, буюм зохиран гузал, ботинан хунук булса, бу ерда том маънодаги гузаллик деб булмайди. Шу боис донишмандлар ташки ва ички гузаллик мутаносиблигига алохида ахамият берганлар.
Гузалликка интилиш табиий эхтиеждир. Бу эхтиеж тарбия во- ситасида намоен булади. Гузаллик куршовида яшаган инсон билан хунуклик мухитида усган одам уртасида катта фарк бор. Гузаллик тарбияси инсонни маънавий жихатдан камолотга етаклайди, эстетик хис-туйтуни тараккий эттиради. Эстетик хис-туйту инсонни куршаб турган мухитдаги гузаллик ва хунукликни, улутворлик ва тубанликни, фожиавийлик ва кулгилиликни идрок этиш ва бахолаш кобилиятидир.
Эстетик эхтиеж эзгуликка, гузалликка интилишдир. Бу эхтиеж мехнат, санъат, ахлокий муносабатлардаги гузалликни такозо этади.
Эстетика уз мохиятига кура, дин, фан, ахлок, хукук тамойилларидан фарк килувчи узига хос конунлар асосида ривожланиб, унда утмиш маданий мероси, хозирги кун тарбияси, келажак башоратлари уйтунлашган холда намоен булади, фан вокеа- ходисаларнинг конуниятларини вокеликка мувофик келадиган тушунчалар ва коидалар оркали очиб берса, эстетика вокеа-уодисаларни хаел, тукима образлар воситасида ифодалайди. Улардаги тимсоллар уам уз тузилишига кура бир-биридан фарк килади. Масалан, мусаввирлик, уайкалтарошлик, театр ва бошка санъат турларида вокеа-уодисалар бевосита тасвирла-нади. Мусика, ракс, меъморчиликда санъаткорнинг вокеа-уодисалар ва нарсалардан тутилган тоявий-уиссий полати ифодаланади. Бу жиуатдан эстетика санъатга якин туради.
Эстетика фани фалсафий билимлар мажмуида узига хос алоуида ауамиятга молик булиб, у бир томондан инсоннинг атроф-мууитга, вокеликка эстетик муносабати доирасидаги оламни узгартириш жараенидаги фаолиятини намоен этади.
Иккинчидан, санъатга алоуида ауамият беради. Чунки айни шу ерда инсоннинг нафосат оламини узлаштириши энг юкори даражага кутарилади.
Эстетика фанининг икки томони мутаносиблиги ниуоят даражада мураккаб тизимга эга булиб, уни соддалаштириб, колипга солишга уринишлар куп уолларда кулгили вазиятларга олиб келади. Унинг бир томонини бурттириб, иккинчи томонини унга буйсундириб куйиш уам эстетика фани моуиятини бузилишига олиб келади. Масалан, атроф- мууитни гузаллик мезони билан бауоланишини бурттириб юбориш эстетикани факат гузаллик фалсафий колипига зурлаб ситдиришга, инсон бадиий фаолияти соуасини эса факат санъат фалсафаси даражасига тушириб юборишга сабаб булади.
Эстетиканинг фан, кейинчалик эса укув дарси сифатида шаклланиш жараенларида уни бир катор мустакил билим соуаларига булиб юборишлар, яъни эстетикани «эстетик кадриятлар назарияси», «эстетик идрок этиш назарияси» ва «умумий санъат назарияси» соуаларига ажратиб урганиш уамда укитиш максадга мувофик деб курсатилган эди. Инсоннинг эстетик фаолияти бадиий фаолияти билан, аксинча унинг бадиий фаолияти эстетик фаолияти билан баб-баравар деган акида тарихий тараккиет тажрибасида узини окламади. Аслида бу икки нисбий мустакил макомга эга булган инсон фаолияти соуалари узаро шу кадар чирмашиб кетганки, уларни бир-бирисиз тасаввур килиб булмайди.
Инсоннинг эстетик фаоллиги жараенида табиат ва жамият кад- риятлари муносабатлари тизимидаги эстетик хусусиятлар (гузаллик ва хунуклик, улугворлик ва тубанлик, фожиалилик ва кулгилилик) конуниятлари намоен булади. Инсоннинг эстетик фаолияти сифати ва даражаси эса эстетик кадриятлар билан эстетик бахолаш кобилияти, эстетик идрок этиш билан эстетик амалиет урталаридаги узвий алокадорлик маданиятнинг барча сохаларидаги бадиий ва эстетик узаро боглик мезонлари билан улчанади.
Эстетиканинг иккинчи таркибий кисми булган санъатни яхлит бирликда мушохада этиб урганиш, унинг фаолияти бошка турлари каторида тизими ва амал килиш хусусиятларини англаб, бадиий ижод, унинг самараси булган санъат асарлари билан уларни одамлар идрок килишининг узвий богликлигини илгаб олиш, бадиий фаолият аник шаклларини яратувчи конунларини урганиш фаолият бадиий тараккиети конунларини санъат равнакининг истикболларини кура билиш кобилиятининг вужудга келиши жараенларини тадкик этиш эстетика фанининг энг мухим мавзуси хисобланади.
Эстетика фани хеч вакт факат атроф-вокеликни эстетик ва бадиий идрок этиш конуниятларини урганиш билан чегараланиб колмай, у тадкик ва тахлил ишларини истикбол максад-манфаатларига йуналтириб турган. Эстетиканинг истикболга мулжалланганлиги шу билан изохланадики, у вокеликни нафосат нуктаи назаридан бахолашда, бадиий мезон улчовларини илмий жихатдан ишлаб чикиб, амалий фаолиятга татбик этишда уз ифодасини топади.
Инсоннинг эстетик тафаккури шаклланиб, ривожланиб ва такомиллашиб боргани сари унинг ижтимоий-рухий, мафкуравий- гоявий, сиесий-маънавий интилишлари хам тобора тиниклашиб боради. Чунки эстетик тафаккур инсоннинг максад-манфаатларини эстетик- бадиий воситаларда назарий асослаб беради, эстетик маданият ва бадиий амалиет асосларини урганиш, тахлил килиш билан бойитади, эстетик назарияларнинг фалсафий асосларини очиб беради, вокеликни эстетик инъикос этиш жараенларини курсатиб беради.
Шундай килиб: эстетика фани ва укув дарси вокеликни эстетик мушохада килиш ва бадиий ижод жараенларининг узвий
мутаносиблигини намоен килади ва ифодалайди. Бошкача килиб айтганда, эстетика - бу нафосат олами, санъат ва бадиий ижод
жараенлари конуниятларини хис-туйгу, сезиш, идрок килиш воситалари оркали урганадиган ва ургатадиган фандир.
Эстетика мавзуи билан бевосита алокадор булган «эстетик му- носабатлар», “борликни эстетик узлаштириш”, “эстетик билиш”, “эстетик тафаккур”, “эстетик фаолият” каби узаро якин, маънодош бир катор тушунчалар бор. Улар орасидаги “борликни эстетик узлаштириш” тушунчаси колган «эстетик муносабат», «эстетик билиш», «эстетик тафаккур», «эстетик фаолият» тушунчаларини хам камраб олади. Шу боис эстетика фани инсоният томонидан борликни эстетик узлаштириш мохияти ва конуниятларини урганади, десак тутрирок булади. Борликни эстетик узлаштириш эса санъатнинг асосий мазмунини ташки этади. Шу боис эстетика фани санъатнинг асосий услубий-методологик замини булиб хизмат килади.
Эстетиканинг борликни эстетик узлаштириш мохияти ва конуниятлари хакидаги фан сифатидаги узига хос бир катор фазилатлари хам бор. Эстетика фани инсон теварак-атрофидаги моддий ва маънавий бойликларининг барчасини камраб олишга, инсон фаолиятининг барча жабхаларидаги нафосат оламини санъат барча турлари воситасида чукур урганишга даъват этади. Санъат эса эстетик бойликларни яратиш манбаидир. Санъатни илмий жихатдан тахлил ва тадкик этиш баробарида эса эстетик фаолиятнинг барча куринишларига илмий жихатдан ендошиш учун замин яратилади. Шу боис санъат ва бадиий ижоднинг табиати ва мохиятини урганиш, конуниятларини узлаштириш гузаллик нафосат (эстетика)нинг барча сифат даражаларини урганиш учун калит вазифасини утайди. Бу жабхаларга санъатнинг умумий назарияси, эстетика фанининг хусусий-услубий асосларига оид тадкикотлар, моддий бойликлар яратиш эстетикаси, мухандислик-лойихачилик фаолияти, илмий-тадкикот ишлари сохасида эстетик жихатлар, табиат эстетикаси, инсоний муносабатлар эстетикаси, кундалик турмуш ва одоб эстетикаси каби бир канча сохаларни киритиш максадга мувофикдир. Хозир жахон эстетика фанида бу жабхаларнинг хар бири эстетика таркибига кирувчи мустакил махсус укув курслари даражасига кутарилган. Эстетика фани эса бу махсус укув курсларнинг услубий-методологик асосини ташкил этади.
Эстетика фани фалсафий билимлар тизимида узига хос урин эгаллайди. У, энг аввало, фалсафий булиб, унинг назарий ва услубий асосларини фалсафий тафаккур назарияси ва тарихи ташкил килади. Масалан, вокеликни эстетик ва бадиий узлаштириш жараенларини урганишда холислик, тарихий ендошиш, билиш жараенида амалий тажрибанинг ахамияти каби услубий асосни куллаш ижобий самараларга олиб келиши мумкин.
Билиш назарияси воситасида санъатнинг билиш табиати, вокеликнинг бадиий-рамзий ифодалаш билан илмий тадкик этиш уртасидаги узаро алокадорлик ва узаро фарклар, вокеликни бадиий воситалар оркали тасвирлашнинг ижодий табиати, санъат асарларидаги шартлилик ва бадиий хакикат каби эстетика фанининг жуда куп назарий хамда услубий асослари муаммоларини ечиш, уларга жавоб излаб топиш мумкин.
Билиш назариясининг бошка акидалари - ижтимоий онгнинг нисбий мустакиллиги, маънавий хает хилма-хил шаклларининг узаро бир-бирига таъсир утказиши, иктисодий замин билан ижтимоий онг турли шакллари уртасидаги билвосита алокадорлик ва богликдик каби масалалар хам эстетик онг, бадиий ижод ва санъат табиати хамда ху- сусиятларини илмий тушунишга ердам беради.
Айни махалда эстетика фани мустакил билим сохасини ташкил этган холда у фалсафанинг равнак топиб боришига хам узининг хиссасини кушади. Масалан, билиш назариясининг янада ривожланиб, мазмунан бойиб боришида бадиий билиш хам мухим урни тутади. Билиш назарияси, бадиий маданият кадриятлари, вокеликка эстетик му- носабат, эстетик тушунчалар, айникса, ижтимоий онг, унинг нисбий мустакиллиги хакидаги фикр-мулохазалар хам куп жихатдан санъат билан богликдир.
Эстетика фани психология фани билан хам чамбарчас боглик. Буни эстетик тафаккур тараккиетининг барча боскичларида кузатамиз. Бу якинликнинг асоси шундаки, вокеликка эстетик муносабатнинг барча томонлари эстетик дид еки эстетик хис-туйгу, бадиий ижод еки бадиий идрок килиш жараенларининг хаммаси рухият мезони билан улчанади. Чунки эстетика муайян даражада инсоннинг рухий, хис-туйгу холатини ифодалайди.
Психология фани эстетик муносабатнинг барча томонларини, жумладан, бадиий ижод ва идрок жараенларини амалий ва назарий жихатдан тадкик этади. Айни махалда эстетика фани инсон рухий хаетининг энг мураккаб ва нозик томонларини камраб олади. Эстетиканинг таркибий кисмларини психология фанининг эришган ютук-лари ва хулосаларидан кенг фойдаланмасдан туриб тасаввур этиб булмайди. Айни пайтда шуни хам унутмаслик керакки, санъатнинг ига хос хусусиятларини урганишда психология фанининг ахамияти канчалик катта булмасин, у хеч вакт эстетика фанининг урнини боса олмайди. Зеро, утмишда ва хозирда вокеликка эстетик муносабатнинг бутун бир сохасига психология акидаларини бош мезон килиб олиб, эстетикани мустакил фан сифатида четга суриб куйишга мойиллик сезилади.
Эстетика фанининг хозирги даврга хос хусусиятларидан бири шуки, бу сохага кибернетика, семиотика (белгилар тизимларини кие- сий урганиш билан шугулланувчи билим сохаси) ва математика каби фанларнинг усул ва воситалари хам изчил кириб урнашаяпти.
Эстетика санъат ва бадиий фаолият турли шакл куринишларини урганадиган билим сохалари учун услубий асос булиб хизмат килар экан, айни махалда у адабиетшунослик, мусикашунослик, театршунослик, ахлокшунослик каби фанлар билан хамкорлик килиш жараенида ривожланиб боради. Бу хамкорлик энг аввало мазкур фанларнинг хам санъат умумий назариясига амал килишида куринади. Масалан, санъ-атнинг хусусий назарияси адабиет, мусика, тасвирий санъат ва бошка ижод сохаларининг хусусиятларини тадкик этса, санъатнинг умумий назарияси санъатнинг барча турлари, бадиий ижод барча сохалари амал киладиган конуниятларнинг умумий белгиларини урганади. Ле-кин санъатнинг умумий белгилари соф холда мавжуд булмаслиги, улар айрим санъат турлари хусусиятлари оркали ифодаланишини инобатга олиб айтиш мумкинки, эстетика узининг умумий хулосаларини ишлаб чикишда санъатшуносликнинг алохида- алохида билим сохалари эришган илмий маълумотларга таянади.
Эстетика санъатшунослик билим сохалари учун бошланич на- зарий ва услубий асос булиб хизмат килади. Эстетикасиз санъатшуно- слик була олмайди, яъни у айрим вокеа-ходисалар шархи билан шугулланишга мажбур булиб колади. Шуни эътиборга олиш керакки, Эстетика хусусий санъатшуносликнинг умумий конуниятлари, энг ав - вало, нафосат табиати ва эстетик тимсол конуниятларини узида намоен килади.
Эстетиканинг амалиет учун ахамияти нимада? У вокеликка кандай таъсир утказади? Эстетика ижтимоий бунедкорлик жабхасида кай тарзда иштирок этади? Бу саволларга жавоб бериш хам эстетика фани мавзусидир. Эстетик назария санъат ва бадиий ижод жараенига, бадиий маданиятнинг барча сохаларига амалий жихатдан кучли таъсир утказади.
Илгариги даврларда Европадаги эстетика назарияларида белгилаб куйилган эстетик меъер билан унинг бурч-вазифаларини бир-бирига карама-карши куйиш одат тусини олган эди. Масалан, классицизм тарафдорлари эстетик бурчни барча ижодкорлар амал киладиган акидаларда курардилар. Позитивизм тарафдорлари эса эстетика фани доирасини бадиий жараенларни тушунтириш ва шархлаш билан белгилардилар. ^озирги замон эстетика назариячилари бундай бир еклама ендашишни кабул килмаган холда «Эстетика фанининг асосий бурчи ва вазифаси санъатнинг вужудга келиши, ривожланиши ва амал килиш конуниятларини тахлил килишдир», деган хулосани илгари сурадилар. Муаммо шундаки, мазкур конунлар мохияти ва табиати очиб берилгандан сунг ва назарий хулосалар баен этилгандан сунг олдиндан белгиланган меъер колипига айланиб, санъатнинг жозиба ва сехр кучини йукотиб куйиш хавфи тутилади.
Эстетика амалиети адабий-бадиий танкидда яккол намоен булади. Бадиий танкид билан эстетик назария уртасида азалий узвий ботликлик мавжуддир. Бу ботликдикни «танкид - бу харакатдаги эстетикадир» деган ибора мазмунида хам курамиз. Мунаккид санъат асарларини бахолаш ва шархлашда холис эстетик акидаларга суянади ва бу билан эстетиканинг ижтимоий хаетдаги урнини мустахкам-лайди.
Адабий-бадиий танкид - бу эстетика фани билан санъат амалие-ти уртасидаги узаро ботликлик рамзидир. Эстетик назария санъаткор дунекарашини шакллантиришда мухим омил хисобланади. Бадиий фаолият конунларини билиш, санъат табиатини тушуниш, унинг ижтимоий хаетдаги урнини англаш хакикий истеъдод урнини коплай олмайди. Аммо бу икки канотнинг яхлит намоен булиши истеъдоднинг эстетик назария билан куролланиши, уларнинг кушилиб амал килиши натижасида ижтимоий хает мухтож булган ва кутиб етган эстетик муъжизалар яратилади, албатта.
Эстетика фани санъатдан бахраманд булувчилар - томошабин, китобхон, тингловчи учун хам катта ахамият касб этади. Улар санъат хакида канча куп билсалар, санъат мохияти ва бурч-вазифалари хакида канчалик чукур ва хакконий тасаввурларга эга булсалар, уларда санъат билан доимий мулокотда булишга интилиш кайфияти шунчалик кучли булади. Эстетика фани санъат накида факат билимлар берибгина колмай, санъатга кизикканларда бадиий ижодга нисбатан хурмат уйготади, бадиий ижод инсон фаолиятининг энг мураккаб тури, энг куп аклий ва жисмоний куч талаб киладиган соха эканлигидан бохабар килади.
Эстетик назария санъаткорлар, ижодкорлар билан бир каторда бу сохани бошкарадиган ходимлар учун хам зарурдир. Санъатга рахбарлик килишда содир булган узбошимчалик, бебошлик, хокими мутлаклик куп жихатдан унинг узига хос конунларини билмаслик окибатидир.
Эстетик назарияга суяниб иш куриш - бадиий жараенларга самарали таъсир утказиш ва санъатнинг эркин ривожланишини таъминлаш гаровидир. ^отиб колган акидалардан халос этилган ва хает чиириидан утган эстетик назария санъатга маъмурий-буйрукбозлик усули оркали рахбарлик килишга амалда карама-карши тура олади.
Эстетик назария жамият хаетининг барча жабхаларига кириб боради ва уларни маънавий бойитади, ижтимоий- маънавий ишлаб чикаришнинг мухим омили сифатида ешларнинг, хусусан булажак хукукшуносларнинг эстетик маданиятини шакллантиради. Айни махалда у жамият эстетик онгининг таркибий кисмига айланади, жамият умумий тараккиетига муносиб хисса кушади.
Шундай килиб, эстетика фанининг предмети ва вазифаларини куриб чикканимиздан сунг мазкур хулосаларга келишимиз мумкин: эстетика фанининг жамият хаетида тутган урни куйидаги вазифалари билан белгиланади:

  1. тасвирий вазифаси;

  2. норматив вазифаси;

  3. ижодий вазифаси;

  4. маълумот бериш (билиш) вазифаси;

  5. дидактик (тарбиявий) вазифаси;

  6. дунекараш вазифаси.

Шундай килиб, эстетика фани ва укув дарси вокеликни эстетик мушохада килиш ва бадиий ижод жараенлари узвий мутаносиблигини намоен килади ва ифодалайди. Бошкача килиб айтганда, эстетика - бу нафосат олами, санъати ва бадиий ижод жараенлари конуниятларини хис-туиу, сезги-идрок воситалари оркали урганадиган ва ургатадиган фандир.
Таянч тушунчалар:
Эстетика, «гузаллик фалсафаси», эстетик эхтиеж, нафосат, санъат, эстетика амалиети, эстетика вазифалари.

  1. мавзу: Эстетик тафаккур тараккиётининг асосий боскичлари

Хадимги Шарк мамлакатлари ва Хадимги Юнонистонда эстетик карашлар ва ва гояларнинг шаклланиши ва ривожланиши.
Гарб мамлакатларида эстетик карашларнинг ривожланиб бориши.
Шарк мамлакатларида эстетик карашлар ва гояларнинг шаклланиб бориши.
Дастлабки эстетик карашлар, гоялар, таълимотлар фалсафа фани багрида вужудга келади ва ривожланади. Фалсафий таълимотлар эстетик карашларнинг у еки бу куринишда булишига уз таъсирини курсатди.
Эстетик гоялар кадимги Шарк мамлакатларида вужудга келди. Бу мамлакатлар халкдаридан колган маънавий-маданий мерос шундай хулосага келишимизга асос булади. Масалан, Урхун-Енисей битиклари, Хоразм алифбоси, кимматбахо маъданлардан ишланган санъат асарлари, меъморий обидалар бу мамлакатларда бадиий маданият юксак тараккий этганини курсатади.
Мисрда фиръавн Тутанхамон макбарасидан топилган осори атикалар, Амударе хазинаси, Доро I тасвири солинган олтин таналар, скифлар олтин буюмлари, Бобил минораси, кадимги Хоразм бадиий маданияти колдиклари, Хиндистон ва Хитой хукмдорлари саройлари, ибодатхоналар деворларидаги тасвирий санъат асарлари бунинг яккол исботидир.
Эстетик карашлар бизнинг ватанимизда хам кадим замонлардаек пайдо булган. Зардуштийликдаги эстетик карашлар Ахура Маздага хизмат килувчи худолар ва уларнинг бажарадиган вазифалари оркали ифодаланган Хуеш ва еруглик худоси Митра еру кукда кезиб, зулмат худоси Ахриман билан курашувчи улугвор ва баходир йигит сифатида тасвирланса, ободончилик ва фаровонлик худоси Анахит нафис либос кийган гузал аел киефасида намоен булади.
Мамлакатимиз гербида уз аксини топган афсонавий куш Хумо - бахт, толе ва давлат рамзи. У боши, танаси ва канотлари олтин, кумушдан булган гузал куш булиб, кимга соя солса, ушанга бахт келтиради. Хадимги шаркда гузаллик эзгулик билан, юксак даража-даги ахлокийлик билан боглаб мушохада этилган.
^адимги Шарк мамлакатлари эришган ютуклар заминида Европа мамлакатлари бадиий маданияти таркиб топди.
^адимги Юнонистон мутафаккирлари Шарк бадиий маданияти меросига таянган холда эстетик гоялар ва карашларни ишлаб чикдилар.
^адимги юнон файласуфи Пифагор (э.а. 6-5 асрлар) ва унинг
шогирдлари узларининг ракамлар хакидаги карашларини нафосат оламига хам тадбик этдилар. Уларнинг нафосат асослари, яъни “хилма- хил овозли томонларнинг келишуви” умумбашарий хамоханг-лик эканлиги хакидаги караш ва гоялари мухим урин тутади.
Гераклит (э.а. 540-480) нафосат хоссалари моддий дуненинг
узидан келиб чиккан, нафосат хамохангликни англатади, хамоханглик эса карама-каршиликлар бирлигини ташкил этади, деб курсатади ва нафосатнинг нисбийлиги гоясини илгари суради.
Демокрит (э.а. 460-370) гузалликни булакларнинг тугри
мутаносиблиги, мослиги (симметрия)да деб билади ва меъер тушунчаси билан боглади. Санъат - бу вокеликка таклид килишдир, деб хисоблайди, у.
Сукрот (э.а. 470-399) фикрича, гузаллик коинотдан инсон
турмушига, унинг ички кечинмаларига кучирилган, гузаллик ва эзгулик бир-биридан ажралмасдир.
Афлотун (э.а. 427-347) фикрича, нафосат манбаини “гоялар”
ташкил этади, унинг еритиб турувчилик кучи гузалликни кашф этади. Гузалликнинг мохиятини хис-туйгу билан эмас, факат акл-идрок билан англаш мумкин. Афлотун санъатни нарсалардан кучирилган нусха, нарсаларнинг узи эса гояларнинг хира нусхасидир, деб таърифлайди. Афлотун санъатнинг одамларга нисбатан таъсир кучини салбий, бузгунчи хусусиятга эга, деб таъкидлайди. Шунинг учун хам узи келажакда орзу килган давлат хакидаги карашларида мусикадан бошка санъат турларини тилга олмайди.
Арасту (э.а. 384-322) фикрича, нафосат асосини моддий дунедаги нарсалар ташкил килади. У санъатни вокеликка таклид килиш воситаси сифатида бахолаб, санъатнинг инсон рухига утказадиган таъсир кучига алохида эътибор беради. Санъатнинг ахлокий кудратини, олижаноб фазилатлар яратиш кучини улуглайди. Арасту инсон рухини вахима, дахшат, рахм-шавкат оркали поклантириш (“катарсис”) таълимотини илгари суради. Шунингдек, Арасту вокелик ва санъат, инсон ва санъат, инсон ва бадиий ижод масалаларига махсус тухталган.
Эстетик карашлар ^адимги Римда хам шаклланиб ривожланган. Тит Лукреций Кар (э.а. 99-55) “Нарсалар табиати хакида” асарида
санъат “зарурият” (эхтиеж)дан табиий келиб чикканлигини таъкидлаб, унинг маърифатчилик ахамиятини курсатиб беради.
^адимги Шарк хамда ^адимги Юнонистон ва Рим мутафаккир- ларининг эстетик ьоялари, карашлари, таълимотлари фан тарихида мухим урин тутади. Бу таълимотлар узидан кейин вужудга келган турли-туман эстетик мактабларга замин вазифасини бажарди.
,рта асрларда Рарб мамлакатларида санъат, умуман бадиий амалиет ва назария масалаларида турли хил карашлар, муаммолар юзага келди. Бу давр эстетикасида учта худудни ажратиб курсатса булади. Биринчиси - Византия, иккинчиси - Рарбий Европа, учинчиси - шаркий худуд - ^адимги Русь. Византияда эстетик карашлар христиан маданиятида бадиий тасвирларнинг роли хакидаги бахс-мунозараларида шаклланиб борган.
Рарбий Европа мамлакатларида бу даврда санъат асарларида бадиий ижоднинг реал дунега эътибори кучайишини куриш мумкин.
^адимги Русь бадиий онгида эркинлик, оддийлик намоен булади.
Инсоннинг дунега эътиборининг кучайиши, гузалликни хиссий идрок этишдан завкланиши Уйьониш даврининг янги маданий парадигмаси вужудга келиши учун асос булди.
Рарб Уйьониш даврида эстетик карашлар янгича ижтимоий муносабатларнинг таъсири остида ривожлана борди. Инсонпарварлик ьоялари таркалиб боргани сари, илм-фан, адабиет ва санъат муваффакиятларга эришиб боргани сари эстетик карашлар ва ьоялар хам ривожланиб борди.
Бу давр эстетикасининг мухим хусусияти - унинг инсонпарварлик рухи билан суьорилганлиги ва бадиий амалиет билан боьлик эканлиги.
Уйьониш даври мутафаккирлари Леонардо да Винчи, Рафаэль Санти, Микеланжело, Дюрер, Сервантес, Шекспир эстетик тафаккур тараккиетига катта хисса кушдилар. Улар шу билан бирга буюк санъат асарлари яратдилар. Буюк мусаввир Леонардо да Винчи дунени билишда санъатнинг ахамиятини таъкидлаб утади. У узининг эстетик карашлари баен этилган рисолаларидан бирида курсатиб утишича, санъат нарсаларнинг узига хос сифатларини, уларнинг гузаллигини излаб топади ва оммалаштиради. Санъат вокеликнинг инъикоси, ижодий кайта такрорлаш жараенидир.
Классицизм эстетикаси хам эстетик тафаккур тараккиетида уз урнига эга булди. Буалонинг “Назм санъати” рисоласи классицизм эстетикаси мохиятини очиб беради. Унга кура барча ижодкорлар классицизм ишлаб чиккан акида коидаларига буйсуниши шарт булган. Ижодкорнинг эркинлиги чекланган. Классицизм эстетикаси бадиий ижод билан шугулланувчиларни коидалар билан белгилаб куйилган колипдан чикмасликка, олдиндан танлаб куйилган ва мавхумлаш- тирилган мавзу чегарасидан утмасликка махкум этади. Классицизм вакиллари юксак санъат аслида такомил ва гузал булган, ижобий эстетик кийматга эга булган ходисаларни уз асарларида акс эттириши керак деб хисоблайдилар. Классицизм услубида жуда куп асарлар яратилган булиб, улар жахон санъати намуналаридандир. Лекин санъат тараккиетини факат чиройли ва юксак мавзу томон йуналти-риш унинг куламини чеклаб куйди.
Эстетик фикрлар кейинчалик немис классик фалсафасида ри- вожлантирилди. Айникса, И.Кант ва Гегель уз фалсафий системалари доирасида, эстетик муносабат, дид, улугворлик, гузаллик масалалари-да бирмунча кимматли фикрларни илгари сурдилар.
Масалан, Кант фикрига кура, дид биргина одамга хос булган туьма кобилиятдир, у шу кадар якка ходисадирки, уни инкор этиб булмайди.
Кант, шунингдек, улугворлик назариясини ривожлантирди. У улугворлик ва гузалликнинг барча ухшаш ва фаркли томонларини курсатиб берди.
Гегель санъатга юкори бахо беради. Санъат, унинг фикрича, гузалликнинг асл маконидир. Гегель улугворликни хам санъат асарла- ри заминида тахлил этади. Гегель фикрича, мутлак рух - гузалликнинг намоен булишидир.
IX-XII асрларда урта Осиеда Мусо Хоразмий, Абу Наср Форобий, Абу Райхон Беруний, Абу Али ибн Сино каби буюк олимлар, шоирлар, мусикашунослар, файласуфлар яшаб ижод этдилар. Улар табиий-илмий, фалсафий, ижтимоий-сиесий, ахлокий масалалар билан бир каторда тилшунослик, шеърият, нотиклик санъати, мусика назариясига оид хам асарлар ездилар.
Форобий “Бахт-саодатга эришув хакида”ги рисоласида “Инсон акд-идроки туфайли хакикий инсонга айланади, билим инсонга бахт ва шодлик келтиради, инсон билиш оркали узида гузаллик ва мукаммалликни кашф этади” деб курсатади.
Шахсни камол топтириш жараени, Форобий фикрича, инсон уз хаети давомида илм, хунар урганиши, ахлокий конун-коидаларни эгаллаши ва санъатни хаетий тажриба билан бойитиш оркали содир булади. Эстетик фазилатлар инсон атрофини куршаган мухит таъси- рида шаклланади.
Форобий шахс тарбиясида шеърият ва мусика санъатининг урнини алохида таъкидлайди. У санъат турларини бир-биридан фарк килади: шеърият суз билан, тасвирий санъат эса буеклар билан иш куради. Лекин хар иккови хам инсон рухий хаетининг инъикосидир. Санъат инсонда гузал эстетик фазилатларни тарбиялашга кодир кучга эгадир. Таълим-тарбия масалаларига Форобий алохида тухталиб, ешларнинг ахлокий фазилати низомларини хамда уларнинг санъатни эгаллаши учун амалий малакаларини тарбиялашни мухим вазифа деб хисоблайди.
Абу Райхон Беруний (973-1048) нафосат хакидаги карашларида вокеа-ходисаларнинг узаро богликлиги ва алокадорлиги манбаи хамоханглик ва уйгунликдир деб курсатади. Гузалликни табиат ва инсонга хос булган камолот, етуклик сифати даражасида бахолайди.
Абу Али ибн Сино (980-1037) узининг эстетик карашларида эстетика билан ахлок муаммоларини бир-бирига узвий боглайди. У “Китоб уш-шифо” асарида мусиканинг эстетик хусусияти хакида суз юритиб, унинг ахлокий тарбиядаги ахамиятига, шеъриятнинг кишиларга гузал фазилатлар сингдириши имкониятларига тухталиб утади. Ёшларни тарбиялаш оила ва давлатнинг мухим вазифаси, жамият тараккиети, ютуклари маълумотли, маданиятли кишиларнинг усишига боглик, “барча билимларга эга нарсалар мукаммалликка мойилдир” дер экан, “мукаммаллик” атамасида у инсоннинг ички гузаллиги ва эзгуликка интилишини ифодалайди.
урта Осие Уйгониш даври мутафаккирлари “Аллох гузал ва у гузалликни яхши куради” тамойилига амал килганлар. Улар Аллох гузаллигини улуглаб, диний эътикод доирасида инсонпарварлик таълимотини яратдилар, диний эътикодни инсон акл-идроки кучи, инсон иродаси эркинлиги гояси билан боглаб талкин килдилар.
Эстетик тафаккур XIV-XV асрларда янада ривожланди. Айникса, Алишер Навоий уз асарларида гузалликни, санъатни юксак кадрлаб, санъат инсон маънавий олами, комил шахс булиб етишиши учун зарур эканлигини таъкидлайди. Унинг адабий-эстетик карашлари “Мажолис ун-нафоис”, “Мезон ул-авзон” ва “Муфрадот” асарларида баен этилади.
Навоий бадиий суз санъатининг маърифий-тарбиявий, миссий- рухий ахамиятини алохида таъкидлар экан, ижодкорларнинг ахлокий киефасига эътибор каратади. Уларнинг камтарлик, химматлилик, хуш- муомалалилик, сахийлик каби фазилатларини таъкидлайди.
“Мажолис ун-нафоис”да машхур созандалар, хофизлар хакида хам суз юритилади. “Мезон ул-авзон”да туркий шеъриятнинг езма ва отзаки адабиет хамкорлигида юзага келган жанрлар (туюк...), отзаки адабиетнинг езма адабиетга кириб бориши (улан-чангий, ер-ер, кушик) масалаларига алохида тухталади, халк кушикларининг саккиз тури хакида маълумот беради: туюк, чанги-туркий, арзуворий,
мухаббатнома, мустахзод ва бошка.
Навоийнинг адабий-эстетик карашларида санъаткор инсон маънавий эхтиежига, инсоф ва адолатнинг баркарор булишига хизмат килиши, энг яхши инсоний фазилатларни тартиб этиши, китобхон онги, хисси ва дидига таъсир курсатиши керак, деган гоя илгари сурилади.
ХХ аср эстетик назариялари анъанавий карашларга кам таянади.
Интуитивизм А.Бергсон (1859-1941), Андре Мальро (1901-1976) бадиий ижоднинг норационал асосларига эътибори билан ажралиб туради.
Экзистенциализм Ж.П.Сартр (1905-1980), Альбер Камю (1913­1960) эстетикасида инсонга эътиборни, санъат феноменини инсон такдири билан боглаб карашни куришимиз мумкин.
Структурализм Роман Якобсон (1896--1982), Ролан Барт (1915­1980) санъат асарини тахлил килар эканлар структура, белги, элемент, функция тушунчаларини ишлатадилар. Масалан, структурализм тас- вирий санъат асарини урганар экан, унда геометрик композицияларни, гурухий холатларни, тасвирланган шаклларни бир -бири билан ва асарнинг фони билан муносабатига эътибор каратадилар.

Download 197,16 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   14




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish