Oodatiy fikrlash mahorati yoxud kreativlik qanday shakllantiriladi?

Tabiatshunoslik  o‘qitishning  ko‘rgazmali  metodlari.  0 ‘quv 

jarayonida  ko‘rgazmali  metoddan  foydalanish,  bilimlami  puxta 

o‘zlashtirish uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Ular ta’lim jarayoni­

da  ko‘rgazmalilik  prinsipi  bilan  bog‘langanda  yanada  kengayadi  va 

takomillashadi.

Ma’lumki,  ko‘rgazma  vositalar  o‘quv  jarayonida  turli  didaktik 

maqsadlar bilan qo‘llaniladi, xususan,  o ‘qitish vositasi  sifatida meto- 

dik  qo‘llanma,  og‘zaki  metodda  bilish  imkoniyatini  kuchaytirachi, 

amaliy ishlarda fikr uyg‘atuvchi vosita sifatida qo‘yiladi.

Ko‘rgazmali  metodning  esa  vazifasi  boshqacha  bo‘lib,  o‘quv ja ­

rayonida o‘quvchilar qarab turib, predmetlami kuzatib va idrok qilib,

346

sezgi organlari yordamida jism yojarayonlar haqida m ’lum axborotga 

ega  bo‘ladilar,  ularni  taqqoslash  va  farqiy  belgilarini  topish  asosida 

fikrlaydilar,  shu  asosida  muayyan  bilimlar  shakllanadi,  keyinchalik 

so‘zlar, ko‘rsatish va tushuntirish orqali qayta ishlanadi, fikrlaydilar.

Ko‘rgazmali metod, shu bilan belgilanadiki, ularni qo‘llash asosida 

yangi bilimlar olish maqsad qilib qo‘yiladi.  Bu jarayonda o‘quv film- 

laridan, diafilm va diapazitivlarning axborot matnlari (ostidagi sur’at) 

yozuvlar yangi bilimlar egallash uchun bilimlar manbai bo‘lib xizmat 

qiladi.  Ko‘pchilik  tabiatshunoslik  darslarida  tabiiy jismlarda  va  turli 

xil kartina va jadvallar yoki b. namoyish qilinadi.

Ko‘rgazmali  metodni  amalga  oshirishda  ko‘rgazma  vositalar 

asosiy o‘rin tutadi. Ko‘rgazma vositalar ikki guruhga boMinadi, tabiiy 

va tasviriy.

Tabiiy ko‘rgazma qurollar tabiat jismlaridir. Ular xona o‘simliklari, 

daraxt  shoxlari,  barglar,  gullar,  mevalar,  urugTar,  ildizlar,  gerbariy- 

lar, urug‘lar kolleksiyalari, guldastalar va meva sabzavotlar ho‘l pre- 

paratlaridir.

Hayvonlar bo‘yicha esa hayvonlarning tirik namunalari, tulumlari, 

skeletlari,  hasharotlar  kolleksiyalari.  (Mulyajlar,  modellar,  rasmlar, 

gulqog‘ozlar, ho‘l preparatlar va hokazo).

Jonsiz tabiatdagi tabiiy materiallar granit,  kvars,  dala  shpati, moy, 

qum,  kalsiy,  marmar,  ohak,  tosh,  tuzlar,  osh  tuzi,  toshko‘mir,  temir, 

mis rudalar, tuproq, suv va b.

Bolalaming bevosia ko‘rib  qabul  qilish  imkoni  bo‘lmagan jismlar 

tasviriy  ko‘rgazmalar  orqali  yetkaziladi.  Ular  maxsus  magazinlar- 

da  sotiladi.  Xususan,  II-IV  sinflarda  uchun  maxsus  seriyali  rasmlar 

“Uy  hayvonlari”,  “Hayvonot  dunyosi”,  “OTkamiz  o‘simliklari”  deb 

nomlangan  rasmlar  majmuasi.  Mulyajlar,  modellar,  rasmlar,  ekran 

qoTlanmalari, tasviriy ko‘rgazmalardir.

Mashg‘ulotlar  jarayonida  bevosita  kuzatuv  asosida  predmet  va 

hodisalar o‘rtasidagi aloqalami  anglaydilar.  Masalan, kurtakdan barg, 

tut  ipak  qurtining  faoliyatidan  ipak  hosil  boTish  jarayonlari  bilib 

olinadi.  0 ‘quvchilar  uchun  oTkashnoslik  kuzatuvlariga  asoslangan 

bilimlar  amaliy  ahamiyat  kasb  etadi.  Juda  murakkab  va  tushunarli

347

bo‘lmagan hodisa va  narsalami  tanlash  darkor emas.  Bu  o ‘quvchilar 

qiziqishini so‘ndiradi.

Tabiatshunoslik  darslarining  mazmuni  ko‘rgazmali  vositalar- 

dan  foydalangan  holda  o‘quvchilarda  mustaqil  bilim  olishga  qara- 

tilgan.  Dars  jarayonida  bolalar  ko‘rgazma  vositalami  ko‘zdan  ke- 

chiradilar,  ulami  qismlarini  tahlil  qiladilar,  o‘zaro  taqqoslaydilar  va 

nihoyat  o‘xshashlik  tomonlari  va  farqiy  belgilarini  aniqlaydilar.  Ko‘z 

bilan  ko‘rib,  tafakkur  faoliyati  yordamida  hosil  qilingan  bilimlar 

puxta  va  uzoq  vaqt  xotirada  saqlanadi.  Ayni  paytda  o ‘qituvchining 

o ‘quvchilaming bilishga bo‘lgan qiziqishlarini oshirishi, yangi bilim­

lami qiynalmay o‘zlashtirishlari uchun yaratadi.

Ko‘rgazmali 

metodning 

qoilanishini 

mohiyati 

shundaki, 

o‘quvchilar  mazkur  ko‘rgazmalardan  o‘z  o‘mida  foydalangan  holda 

ular  haqida,  ya’ni  tabiat jismlari  va  hodisalariga  doir  yangi  bilimlar 

hosil  qilishdan  iborat.  Chunonchi,  o‘simlik  dunyosining  xarakteriga 

qarab joyda m oijal olish; kuzatish asosida hayvon va o‘simliklaming 

xulq  atvoriga,  tabiatdagi  o‘zgarishlariga  qarab  ob-havoning  o‘z- 

garishini  oldindan  aytib  berish  tabiiy  materiallardan  foydalana  olish 

o‘quvlari hosil qilinadi.

Xulosa  qilib  atganda,  darslami  ko‘rgazmali metodda tashkil  qilish, 

rangini  dunyoni  turli-tuman  shakl,  hajm,  ranglar  jilosi,  voqeliklar- 

ning  o‘zaro  o‘zviy bog‘liqligi  sabab va  oqibat jarayonlarini  his  qilish, 

idorok etish,  faktlarga tayanib  tafakkur yoritish,  xulosalar  chiqarish, 

shu  asosda  dunyoviy  bilimlami  egallashdek  maqsadli  vazifani  hal 

qilinishida  salmoqli  o‘rin  tutadi.  Masalan,  itning  qaysi  ovqat  turini 

yashi ko‘rishini aniqlash uchun 3 ta qog‘ozga 3 xil ovqat, non, go‘sht, 

konfet o ‘rab oldiga tashlanadi. It qaysi qog‘ozni oldida tezroq boradi? 

Aniqlab, xulosa chiqariladi.