ҚЎҚонда халц таълими

1,1
ҚЎҚОНДА ХАЛЦ ТАЪЛИМИ
Қўкоп шаҳри факат хонлик пойтахтигпна эмас, балкп маданпп марказ ҳам ҳисобланпб ўзига хос адабий муҳит яратгап шаҳар эди, Бу срга турли дунёқарашли, истеъ- дадли 1ва малакали -ёзувчи, шоир ва шоиралар келган. Уларшшг аксарияти асли цўқонликлар эди. Булар ўзла- рига хос муҳпт яратиб, асосан икки оҳимга бўлинган эди- лар. Биринчнсн сарой шоирлари бўлиб, улар хон ва бой- ларпи мактаб, турмуш шароитини кўкка кўтариб асарлар яратгаплар. Иккпнчи оқимга мансублар эса прогрессив фикрда бўлиб, барчани халцнарварликка чацириб, турмуот оғирлигинп, ўзаро урушларни, худбинликни, ёлғон ва ёмонликни қоралаб асарлар ёзганлар. Аммо шуни эътиборга олиш керакки, иккала оқимда ҳам қобилпятли, ўз она Ватанпни севувчи шоир ва шоира- лар кўп эди. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш лозимки, совет да1врида хон ва бойларни озгипа мақтаган шоир ва шоираларни таиқид қилиб ёзишга кўпчилик мажбур бўл- ди. Ваҳоланки, улар реал вазиятни эътиборга олганлар. Шунинг учун адабиётчиларимиз Қўқон адабий муҳитинп яна бир бор чуқурроқ ўрганнб чиқиб, махсус илмий-тад- қиқот ишларнни қилиб ҳақиқатни очиқ ва равшан ёзиш- са оқилона иш қилппган бўлур эдн. Бундай тадқиқотлар эса кўплаб истеъдодли ёзувчи, шоир ва шоиралар номла- ршш халқимизга тақдим этарди. Ҳозирча маълум бўлгаплардан Акмал (шоир Маҳмур- нпнг отаси), Амирий (Қўқон хони Умархоп), Боқихон- тўра, Гулхапий, Ёрий Ҳўқандпй, Завқнй, Зорий, Махжуб, Махмур, Муқимий, Мухтазиб, Мушриф, Муҳайпр, Му- ҳаммад Юнус Тоиб, Муҳий, Муҳсиний, Насимий, Низо- мнй, Ҳўқанднн, Нодир, Нозил, Ппсавд1нг, Рожий, Садоий, Умидий, Фурқат, Шуҳрат ва бошқаларни кўрсатиш мум- кин. Қўқонда кўплаб истеъдодли шоиралар бўлган. Булар- дан қуйидагиларнинг номларини тилга олиб ўтиш мумкин: Анбар отин, Баҳри отин, Дилшод, Зебунисо, Зиннат, Кароматой, Нодира, Саидабону, Тўти қиз, Увайсий, Фазилатбону, Фидонйа, Ҳафиза отип, Хайринисо ва бош- қалар. Хонлнк даврида Цўдон шаҳрида бир нёча ўдув юрт- ларш мадрасаларў.мактаблар ва дорихоналармавжуд эди. Мадрасалар мусулмон олий ўкув юртлари ҳисоблангап. Мактаблар мачитлар дошида ва хусусий уйларда ташкил этндған. Хонлар ўрдаспда хОпзаДа ва зодагонларнинг болаларини ўқитпш учун махсус мактаб бор эди. Масалан, «Ансоб ас-салотин ва таворихи ал-ҳавокшг» ноМли асарда «зилшнича, «Мусулмонқул минГбошннйнг буйруғи билйн ёш Худоёрход ва днчпбдлар болалйрини ўдитйш учун ўрдада мактаб курилиб, унга мактабдор этиб Мулло' Содпд тайпнланган»'.2 1 Шу ерда эътиборг-а олиш кёраккй, бу мактаб ҳозйр Цўконда мавжуд бўлган Худоёрхоп ўрдасида эмас, балкп 1845 шшда бўлган хон ўрдасида эди. Кейинчалик бу ўрДа бузпйиб кетган.1 1 Одатда,. мактаблврда асооап ўқиш ва ёзиш, арифме- тнка ва адабиёт ўқитилар эди. Цорихопаларда эса асосан кўзп ожйзлар ўқиб, Цуръон, достон ва шеъру газаллар ёдлар эдплар. Мактаблар қлзлар учун алоҳнда, ўғил -бо- лалар ^шуп алоҳида бўлган. Масйлйн, 'машҳур шбира Дллшод Цўқоида мактаб очгап. У ' ўёйийнг педагогик фаолнятн ҳақнда бундай деб ёзган эди: «Меппнг суҳбатдошларим ва дугоналарим аклли дизЯар ша истеъдодди шоиралар эди. Эллик бир йил давомида мен мактабдор- лнк кгогдгш ва йилига ўртача 20 тадан 30 тагача ўдувчи- ларим бўлиб, саккнз юз тўқсонта қпзларнинг саводпни чиқардим, булардан деярли чорак қисми шеъринтга қоби- лиятли бўлиб, шоира ва ўз даврининг ақлли ва доно одам- лари эди»1ЧЎҚон шаҳрида бошқа шаҳарларга нисбатан мактаб- лар сони кўпроқ бўлган. Бу эса қўқонликларнинг аксарият кўпчилигп саводлп бўлиб, ўқиш ва ёзишга уста бўлганли- гидан далолат беради. Ўқнтувчилар ўз уйларида очган хусусий мактабла- ридап ташқарп барча ўқув юртлари, турли шахс ва таш- килотлар томонидан хайрия қнлинган вақфлардан туша- диган даромад ҳисобига ишлар эди. Уларнипг одатида мачитяар биринчи ўринда турарди, чунки деярлн барча мачитларда мактаблар очплган 21* 1841 йилги маълумотларга қараганда, Цўқон шаҳрида- ги хоннинг асосий мадрасасида 1000 та мулла ўгшган. Бу мадрасани иккита бош мударрис бонгқарган: Эшон Мав- лоний ва Маҳзуми Бухорпй. Булар ҳурматли инсонлар бўлиб, катта илмга эга эдилар. Мадрасалар Кўкол хонлигининг бошқа шаҳарларида ҳам бор эди, аммо улар Цўқондагйдек салобатли ва катта эмасди. Ўқишни битирганларнинг айримлари билнмипя такомпллаштпрпш ва ошириш учун Бухоро /ва Самарқанд мадрасаларига ҳам бориб ўқишар эдилар. Ҳар бир мактабдор домлагогаг ҳам ўзича ўқитпга ус- лублари бўлган. Уларшгаг баъзилари болаларнипг ёш ху- суспятларига алоҳнда эътибор берган ҳолда кичик ёшда- гп ўқувчиларга хуснпхат ва оғзаки ҳпсобни ўргатса, катта ёшдаги ўқувчиларга эса 1\уръоншшг оят ва сураларидан ташқари форс, араб, туркин тилларда ёзилган ўнта ҳаё- тий китобларнп ҳам ўқишнп ўргатар эди. Демак, дастлабки бошлангич таълимдан сўпг Дуръон хатм қилиниб, «Чор китоб», кейид эса «Сўфи Оллоёр» ибтидо қилинган. Сўнгра «Калила ва Дшгаа», «Цобусно- ма» сингари донишмандлнк руҳидаги кптоблар ўқитилгая- Ўқувчиларга «Одобпома» дастурлари асоснда дарс берпл- ган. Халқ огзида юрган ахлоқнй, маънавий, фалсафийруҳдагж мақоллар, масаллар, мажмуалар, ривоятлар, ҳп- коятлардан эса тарбия воситаси сифатида фойдаланилган. Мадрасаларда ўдув дастури асосан уч босдичда: бош- ланғич (адно), ўрта (авсат) ва юдори (аъло) босдичларда олиб борилиб, унда учта тил (араб, форс ва туркий) му- каммал ўргатилган. Мадрасаларда Цуръоп илми (ўқиш услублари, дироат, тавсиф), фидх (шариат донунлари), ҳандаса, илми нужум, ахлод, фалсафа, мантид, адабиёт, жўғрофия, тарих, табобат фанлари ўдитилган. Талабалар араб ва форс тиллари орқали Фаридуддин Атторнинг «Ман- тид ут-тайр», Ҳофиз Шерозий девони, Мирзо Абдудодир Бедил девони, Мир Алишер Нашоийнинг «Чор девон»и, Фузулий газалиёти ҳамда Шареда миллий таълим соҳа- сида дарслик ва дўлланма сифагида фойдаланиб келина- ётган «Маслак ул-муттадин», «Аввали илм», «Муъзи Вазанжоний», «Авомил», «Ҳаракат», «Цофия», «Шарди мулойи Жомий», «Рисолаи Шамсия» каби рисолалар би- лан танишиш имконига ҳам эга бўлганлар. Бу эса мад- расаларда таълим жараёнида бадиий адабиётнинг мумтоз намуналари кенг ўрин олганлигини, дунёни англаш, та- факкурни шакллантириш борасида бадиий асарларга ало- ҳида аҳамият берилганлнгини кўрсатади. Мадрасаларда билим олиш мумкинлиги, бу ерда ҳам диний, ҳам илмий, ҳам маданий фанлар бўйпча дунёга танилган мударрислар, олимлар бор бўлганлиги учун ҳам Туркистонга турли мамлакатлардан кўплаб талабалар келиб ўҳиганлар.1 Цўдон хонлари даврида турли мансабларда хизмат қилган Муҳиддинхўжа 1861 йили Цўкондаги мадрасалар- дан бирида ўкиган. Кейинчалик у Н. Ликошинга сўзлаб берганлигига дараганда, мударрислар талабаларпинг мад- расадан такшарига чиқиб маишат дилганларини ёдтирма- ган. Талабалар вақтларини эрталабдан кечгача домлала- рининг тушуштиришларини эшитиб, юттоб ўқиш ва хат- тотлик машедари билан ўтказардилар. Пайшанба кунлари домлалар уйларига кетганлар, та- лабалар эса бўш гаақтларини ўйинлар билан банд этган- лар. Жума кунлари ўқиш бўлмаган. Талабалар баъзан бозорга бориб маддоҳларнинг ҳикоя ва диний ривоятла- рини эшитар эдилар. Талабаларнннг кўпчилиги эса Цўедн хопи борадигап ва олимлар йигиладигац }Комеъ масжи- дига боришни орзу едлганлар. Бу ерда жума намозиданкейин олимЛар билан биргаликда Цуръон ва шариат ҳа- дида мунозаралар ўтказилган. Бунда кўплаб машҳур дин аҳллари, олимлар, ёш мутахассислар ҳам хон олдида ўз- ларининг билимларини, адл ва ҳаракатларини кўрсатиш- га интилган. Истеъдоди борлар албатта, хон назарига тушган ва кейинчалик добилиятларига мувофид мансаб- лар ҳам олганлар. Бундай кунларда, одатда хон ўзининг ёнига олимларни таклиф дилиб, уларга шариатнинг турли маънога эга бўлган бирор масаласини тавсифлаб, шарҳлаб беришни сўраган. Олимлардан бирортаси биринии бўлиб ўз фикри- ни баён этган. Кейин мунозара бошланиб, ҳар бири ўзи- нинг шарҳини айтиб, мисоллар билан тасдиқламоқчи бўлганлар. Бундай мунозара бир неча соатларга чўзилиб кетган.
XIX асрда Қўқон шаҳрида олий ўқув юрти сифатида ташкил қилинган мадрасалар кўп эди. Улар шу- нингдек тарихий .меъморий ёдгорликлар ҳамдир. Улар- дан кўпи шу кунга қадар сақланиб қолинмади, номлари ҳам номаълум. Сақланиб қолганлари ҳақида эса айрим ёзма парчалар ёки кўпинча фақат номлари эслатиб ўтил- ган холос. Маълумотларга қраганда, Қўқон шаҳрида. 40 тача мадраса бўлган, аммо ҳали ҳаммаси ҳақида ар- хнв ёки бошқа манбалар тўлиқ топилган эмас.
Норбутабий мадрасаси, 1799 йили курилган. Уни <барпо этишда қўцонлик усталар билан бирга бухоролик Муҳамма|Д Солиҳ Уста Косим ҳам катнашган. Қўкон усталарига хос хусусият монументалликдир. Бинонинг баланд пештоқлари ва салобатли кириш аркла- ри ва капитсллик гумбазлари худди феодал тузуми ва унипг суянчиги бўлмиш диннинг барқарорлигини рамз этгандек туюлади. Бу таассуротни пишган ғиштдан қу- рилган олди девори яна ҳам мустаҳкамлайди. Дўқон мадрасаларига хос хусусиятлардан бири кўп қурилмалар кошинсиздир, фақат айримларигина бундай безаклидир. Ички ҳовли берк қурилма бўлиб периметри бўйлаб ҳужралар жойланган эди1. Меъмор Н. Азимовнинг ёзншича, «Бу бир қа/вагли бино симметрик ҳовли композицияси (тузилиши) режа- сига кўра тўғри бурчакли бўлиб унинг бурчакларқда цилиндрсимон ҳшноралари бор. Кесма бурчакли квадраг ҳовлисида (38x38 м) яшацдиган ҳужралар мавжуд. Асо- сий кирадиган пештоқли томоя шимолга қаратилган. Унинг ён томонларида гумбазли мачит қурилган. Ун икки деразали бир-бирига туташган арклар, цилиндрси- мон қурилма, гумбазли мачит ва синф қурилган. Пишган ғишт билан қурилган бу бинода деярли бе- заклар йўқ. Ғиштлик олди девор, очиқ, ганчли шувоқ ўзининг мусаффолиги билан ярқираб туради. Мачит хо- наси ўзининг сталактитли гумбаз таги ва юлдузсимон қурилмалар билан тўлдирилган меҳроб дарсхонага нис- батан гўзалроқ кўринади. Эшиклари эса содда геометрик .шакллар <ва ўсимликсимон ўнмакорлнк билан безатилган. Мадраса ўзининг тузилиши ва пештоқи билан Бухоро ёдгорликларига ўхшаб кетади (Кўкалдош, Абдулазизхоп ва Мир Араб мадрасалари каби)».1 2 Ўзининг салобатлилигн билан иккн қаватли, пишган ғиштдай қурилган, бурчакларида минорали, квадратси- мон баланд бино Мадалихон мадрасаси бошқа қурилма- лардан ажралнб турарди. Бундай мадраса Тошкентда ҳам, бошқа шаҳарларда ҳам бўлмагаи. Бу ерда 1000 та мулла ўқир эди.3 Бу мадраса совет даврида харобага ай- ланди ва бузиб ташланди.
«Тарихи Туркистон» номли китобда ёзилишича, «Ху
доёрхон тахтга ўлтурғонннинг тўадизинчи йили қадим- ги хонларнинг эски ўрдаси ўрнига Мусуллюнқули Худо- ёрхон номига Мадрасайи Олийнп бино қилнб ўнинчи йили л^уддати икки йилда итимомига еткурубдур. Мадра- са таърихн назл! тариқасцда баён қилинибдур: Дин паноҳи бўлган шоҳгина бахтиёрликка лойиқдир, Шоҳ қадалшдин фосиқлар холи вайрон бўлади. Ҳар бир қадамда унинг фикри яхшилик учун йўл бўлади, Шунинг учун унинг ҳоки-пойидин катта йўллар гулзорга айланди.