Ona tili va adabiyot o‘quv – uslubiy majmua samarqand – 2019 Qayta tayyorlov kursi yo‘nalishi

Tayanch so’z va iboralar: ergashgan qo’shma gaplar, bosh va ergash gaplar, ergashgan qo’shma gaplar komponentlari orasida tinish belgilarining qo’llanilishi
QO`SHMA GAP
Qo`shma gap birdan ortiq gapning mazmun, grammatik va ohang jihatidan birikuvidan hosil bo`ladi: Eshik sekin ochildi-yu (birinchi sodda gap), Qalandarovning yuzi ko`rindi (ikkinchi sodda gap). Sodda gap tarkibida bir grammatik markaz (kesim birligi) ishtirok etsa, qo`shma gap tarkibida u birdan ortiq qatnashadi. Buni uyushgan kesimli sodda gapdan farqlash kerak: Yomg`ir yog`ib, yerlarni loy qildi. Bu gapda kesim uyushgan.
Q o`s h m a g a p ning turi. Qo`shma gap tarkibidagi sodda gap o`zaro bog`lovchi, yuklama, ko`makchi va fe’l shakli hamda ohang orqali bog`lanadi. Shunga ko`ra, qo`shma gapning 3 turi farqlanadi: 1) bog`langan qo`shma gap; 2) ergash gapli qo`shma gap; 3) bog`lovchisiz qo`shma gap. Ayrim darslikda qo`shma gap bog`lovchi vositasiga ko`ra 5 guruhga bo`linadi: 1) qismlari teng bog`lovchi vositasida bog`langan qo`shma gap; 2) qismlari ergashtiruvchi bog`lovchi vositasida bog`langan qo`shma gap; 3) qismlari bog`lovchi-yuklama vositasida bog`langan qo`shma gap; 4) qismlar fe’l shakllari vositasida bog`langan qo`shma gap; 5) qismlari nisbiy so`z vositasida bog`langan qo`shma gap; 6) qismlari faqat ohang vositasida bog`langan qo`shma gap (qarang: Bog`langan qo`shma gap, Ergash gapli qo`shma gap, Bog`lovchisiz qo`shma gap).
Uslubiy xususiyati: 1) bog`langan qo`shma gap tarkibida biriktiruv va zidlov bog`lovchisi o`rnida -u, -yu, -da yuklamasi ma’nodosh qo`llanishi mumkin: Havo bulutlandi va yomg`ir yog`a boshladi. Havo bulutlandi-yu yomg`ir yog`a boshladi; 2) ega, kesim, to`ldiruvchi, aniqlovchi ergash gapli qo`shma gap sodda gapga ma’nodosh bo`ladi: Shunisi aniqki, biz bugun yo`lga chiqa olmaymiz – Bizning bugun yo`lga chiqa olmasligimiz aniq; 3) sabab, maqsad, o`xshatish ergash gapning kesimi sifatdosh, harakat nomi, ot bilan ifodalansa, sodda gapga ma’nodosh bo`ladi: Tog` etagi juda go`zal edi, go`yo chiroyli gilam to`shalganday – Chiroyli gilam to`shalganday tog` etagi juda go`zal edi; 4) payt, sabab, shart, to`siqsiz, natija, ravish ergash gap o`z doirasida ma’nodoshi bilan almashishi mumkin: U kelsa, hamma ketib bo`libdi; 5) bog`lovchisiz qo`shma gap bog`langan va ergashgan qo`shma gapga ma’nodosh bo`ladi: Qor yog`di – don yog`di (Qor yog`sa, don yog`adi. Qor yog`di-yu, don yog`di).