Ona tili va adabiyot o‘quv – uslubiy majmua samarqand – 2019 Qayta tayyorlov kursi yo‘nalishi

Tayanch so’z va iboralar: fe’l, fe’l nisbatlari, fe’l mayllari, fe’l yasalishi, zamon kategoriyasi, o’timli va o’timsiz fe’llar, ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi.

Fe’lning umumiy grammatik ma’nosi ish-harakat va holatni jarayon sifatida ifodalashdir. Holat ifodalash boshqa so’z turkumlariga ham xos, biroq fe’lda u bir holatdan ikkinchi holatga o’tish tarzida namoyon bo`ladi. Masalan, Daraxt yam-yashil gapida sifat kesim (yam-yashil) turg’un holatni ifodalamoqda. Daraxt ko’kardi gapida esa holat jarayon sifatida, bir holatdan ikkinchi bir holatga o’tish tusida yuz bermoqda.

Ish-harakatning barchasi ham zamon bilan bog’liq holda yuz bersa-da, gapda zamon ifodalanmasligi mumkin. Daraxt ko’kardi gapidagi fe’lda zamon o`z lisoniy ifodasiga ega. Ishga borish gapidagi fe’lda esa bunday xususiyat lisoniy ifodalanmagan.
Fe'lning biron-bir grammatik kategoriyasiga mansub bo`lmay, turli ma'nolar ifodalash yoki boshqa vazifalarni bajarish uchun qo`llanuvchi shakllari nokategorial shakllar hisoblanadi. Masalan, harakatning takroriyligi, kuchsizligini bildiruvchi turtkila, kulimsira kabi formalar, shuningdek, sifatdosh, ravishdosh va harakat nomi shakllari nokategorial shakllar hisoblanadi.
Fe'lning kategorial shakllari tuslanishli, nokategorial shakllari esa tuslanishsiz fe'llar hisoblanadi.
Fe'llar bo`lishli va bo`lishsiz shaklda bo`ladi. Fe'lning bo`lishli shakli harakatning bajarilishi haqida tasdiqni bildirsa, bo`lishsizlik shakli esa harakatning bajarilishi haqida inkorni bildiradi: yozaman-yozmayman, o`qiganman-o`qimaganman kabi. Ritorik so`roq gaplarda shu shakl orqali tasdiq ma'nosi anglashiladi: U nimalarni ko`rmadi, nelarni boshidan kechirmadi. Ritorik so`roq gaplarda bo`lishli shakli, aksincha, bo`lishsizlik ma'nosini ifodalashi mumkin (bunday gaplarda -mi yuklamasi ham qatnashadi): Yordam bersangiz haqingiz ketarmidi?
Bo`lishsizlik shakli emas, yo`q so`zlari hamda na...na inkor yuklamasi yordamida ifodalanadi: U na o`qidi, na yozdi. U na birovga beradi, na o`zi foydalanadi.