“Она тили ў?итиш махсус методикаси” номли дарслик

1.3.  Yordamchi maktabda ona tili o‘qitish tamoillari. 
Reja 
1.Ta’lim qonuniyatlari va tamoillari. 
2.Ona tili darslariga hos bo‘lgan tamoillar. 
3.Yordamchi maktabda ona tili darslarida didaktik tamoillarga amal qilish 
4.Didaktik  tamoillarga  asoslangan  holda  ona  tili  darslarini  yangi  inovatsion 
pedagogik tehnologiyalar asosida o‘tkazish yo‘llari. 
  
 Yoshlarni  vatanparvarlik,  oqil  insonlar  bo‘lib  yetishishini  ta’minlash  va 
milliy  g‘oya  ruhida  tarbiyalab,  ta’lim  berishni  shakllantirish  masalasiga  
hukumatimiz  mustaqillikning  dastlabki  kunlaridanoq  katta  e’tibor  berib  kelmoqda. 
Bu boradagi islohatlarni jadallashtirishning bir qator istiqbolli rejalari ishlab chiqildi. 
«Ta’lim  to‘g‘risida»gi  qonun,  «Kadrlar  tayyorlash  Milliy  dasturi»  shular 
jumlasidandir. O‘tgan davrda ana shu dastur va qonun bo‘yicha  Respublikamizning 
uzluksiz  ta’limi  tizimida  bir  qator  ishlar  amalga  oshirildi.  Ta’lim  qonuniyatlari  va 
qoidalari zamon talablariga muvoqlashtirildi, takomillashtirildi. 
Adabiyotlarda  mashhur    olimlarning  ta’lim  qonuniyatlari  va  qoidalari, 
didaktik tamoillar haqidagi fikrlari keng yoritilgan. 
Farobiy  «Na’munali  ta’lim»  risolasida  o‘quvchilar  o‘zlashtirishi  lozim  bo‘lgan 
materialni  eng  yahshi  yo‘sinda  bayon  qilish  masalasiga  to‘htalib,  bu  ishning  ikkita 
turini tavsiya etgan. Bularning biri bevosita sezishga yaqin narsalarni oldingi o‘ringa 
qo‘yishdan va ikkinchisi aqlga yaqin narsalarni olg‘a surishdan iboratdir. U o‘zining 
fikrini  tushuntirib  shunday  yozgan:  »  Aql  o‘z  harakatini  avval  seziladigan 
narsalarga,  keyin  esa  aqlga  muvofiq  yo‘sinda,  ya’ni  hossalarni  sintez  qilishga 
yo‘naltirishi ma’qul.» 

---

 
26 
Ibn  Sinoning  asarlarida  ham  didaktikaning  tamoillariga,  hususan  ko‘rsatmali 
o‘qitishga  qiziqish  bilan  qaralgan.  Ibg  Sino  inson  dastlabki  o‘quv  mashg‘ulotlarida 
buyumning  tashqi  hossasini  o‘rgansa,  o‘sha  buyumni  va  uning  tasvirini  ko‘rib 
chiqsa, o‘zi mustaqil holda bilimlarni o‘zlashtira oladi, deb hisoblagan. Olim inson 
haqiqatan mavjud narsalarni yoki ularning tasvirini idrok etishi tufayli unda obyektiv 
voqelikni to‘g‘ri aks ettiradigan tasavvur shakllanishini uqtirgan. 
Sharqshunos olim Kindiyning fikricha ta’lim berishda asosiy diqqat bolaning 
aql  kuchini  rivojlantirishga  qaratilgan  bo‘lishi  lozim.  Buning  uchun  ilmiylilik  va 
onglilik tamoiliga amal qilish muhim ahamiyatga ega. 
Pedagogik  adabiyotlar  tahlili  shuni  ko‘rsatdiki,  o‘qitish  tamoillari  yosh  avlodga 
ta’lim va tarbiya berish maqsadlariga muvofiq o‘qitishning harakterini belgilaydigan 
asosiy yetakchi qoidalardir. 
Tamoillarni  ifodalashga  olib  kelgan  asosiy  manba,  o‘qitish  amaliyoti, 
o‘qituvchilarning  keyinchalik  anglangan,  umumlashtirilgan  va  tarqalgan  tajribasi 
hamda topilmalaridir. 
O‘qitishning  tamoillaridan  uning  qoidalari  kelib  chiqadi  va  ular  u  yoki  bu 
tamoillarning hususiy qoidalarini aks ettiradi.  
YA.A.Komenskiy  o‘zining  «Buyuk  didaktika»  asarida  didaktikaning  asosiy 
tamoillarini yoritib berdi. K.M.Holikberdiyev «Pedagogika» darsligida yozganidek : 
«Hozirgi  kunda  tadqiqotchi  didaktlar  uchun  umumiy  bo‘lgan  kuyidagi  tamoillar 
mavjud: 
-O‘qitishning tarbiyalovchi va kamol toptiruvchi tamoili; 
-Ilmiylilik tamoili; 
-Tizimlilik va izchillik tamoili; 
-Ko‘rsatmalilik tamoili; 
-Tushunarlilik tamoili; 
-Puhtalik tamoili.» 
Barcha  predmet  o‘qituvchilari  hamma  sinflarda  ana  shu  tamoillarga  rioya 
qilishlari  kerak.  Ammo  predmetlarning  mazmuniga,  o‘quvchilarning  yosh, 
individual  va  kasallikdan  kelib  chiqqan  hususiyatlariga,  o‘qituv  vositalarining 

---

 
27 
mavjudligiga bog‘liq holda tamoillarning nisbati, mazmuni hamda unga amal qilish 
yo‘llari  o‘zgaradi.  Masalan  ko‘rsatmalilik  tamoili  tabiatshunoslikni  o‘qitish 
jarayonida tajribalarni namoish etish bo‘lsa, tilni o‘qitishda grammatika jadvallarini 
ko‘rsatish,  doskaga  yozish,  s’hemalarni  chizish,  shartli  belgilardan  foydalanish, 
tarqatma materiallarni ishlatish va hokazolardan iborat bo‘ladi. 
Didaktikada  ilmiylilik,  onglilik,  faollik,  ko‘rgazmalilik,  o‘quvchilarga 
individual  va  differensial  yondoshish  tamoillari,  izchillik,  nazariyaning  amaliyot 
bilan  bog‘liqligi  tamoili,  propedevtiklik  tamoili  va  boshqalarga  amal  qilish  talab 
etiladi. 
         Yordamchi  maktabda  ona  tili  o‘qitishda  umumdidaktik  tamoillardan  tashqari, 
shu predmetni o‘ziga hosligidan kelib chiqqan holda yana quyidagi tamoillarga amal 
qilish talab etiladi: 
-tilga  o‘rgatishda  nutqning  funksional  sistemasidagi  barcha  komponentlarga 
baravariga ta’sir ko‘rsatish yo‘li bilan ishni amalga oshirish; 
-nutq  va  tafakkurning  bog‘liqligini  inobatga  olib,  nutq  o‘stirish  borasida  bolaning 
fikrlash qobiliyati, tafakkurini o‘stirib borish; 
-  og‘zaki  nutq  asosida  yozma  nutqni  shakllanshtirish  va  yozma  nutqni  o‘stirish 
asosida bog‘langan og‘zaki hamda yozma nutqni o‘stirish. 
 -yordamchi  maktabda  ona  tili  darslarida  sistemali  yondoshish,  rivojlantiruvchi 
ta’lim, nutq va tafakkurning o‘zaro bog‘liqligi tamoillaridan iborat taHlil etish usuli 
asosida ishni tashkil etish maqsadga muvofiqdir; 
      Aqli  zaif  bolalar  bilan  ishlash  jarayonida  tayyorgarlik  ko‘rish  tamoili, 
ko‘rgazmalilik,  izchillik,  individual  yondoshish,  differensial  yondoshish  va  boshqa 
tamoillarga  shu  bolalarning  jismoniy  va  ruHiy  rivojlanishidagi  o‘ziga  hos 
hususiyatlarini Hisobga olgan Holda amal qilish tavsiya etiladi. 
Yordamchi  maktabdning  maqsad  va  vazifalari,  korreksion  yo‘nalishi  va  bunday 
maktabda  o‘qiydigan  o‘quvchilarning  o‘ziga  hos  hususiyatlari  ona  tilini  o‘qitishda 
ma’lum tamoillarga o‘zgacha tayanib ish olib borishni talab etadi. 
Yuqorida  ko‘rsatilgan  tamoillardan  tashqari  yordamchi  maktabda  ona  tili 
darslarida metodist Gnezdilov M.F. quyidagi tamoillarga amal qilishni tavsiya etadi: 

---

 
28 
1.  Har  qanday  ishni  boshlashdan  avval,  unga  tayyorgarlik  ko‘rish  tamoili. 
Asosiy  mashqlarga o‘tishdan  avval, o‘quvchilarni  shunga tayyorlash  kerak.  Chunki 
mana shu tayyorgarlik natijasida mashqlarni bajarish uchun qulay sharoit yaratiladi. 
Masalan, yordamchi maktabda alifbeni o‘qishdan    avval alifbegacha bo‘lgan davr 
o‘tkaziladi.  Ommaviy  maktablarda  tayyorlov  ishlari  asosan  nulevoy  sinflarda  yoki 
maktabgacha  tarbiya  muassasalarining  tayyorlov  guruhlarida  olib  boriladi.  Birinchi 
sinfda  bir  ikki  hafta  tayyorgarlikka  ajratiladi,  yordamchi  maktablarda  esa  bu  ishlar 
bir  ikki  oy  mobaynida  o‘tkaziladi.  Birinchi  chorakda  o‘quvchilar  ta’lim-tarbiya 
jarayoniga,  maktab  hayotiga  kiritiladilar,  ya’ni  qirq  minut  bir  joyda  o‘tirish, 
o‘qituvchi va o‘quvchilar nutqini diqqat bilan tinglay olish, savollarga to‘g‘ri javob 
bera olish, qalam, ruchka va boshqa o‘quv qurollaridan to‘g‘ri foydalana olish kabi 
va boshqa  malakalari tarbiyalanadi. 
2.Materialni  ma’lum  qismlarga  bo‘lgan  Holda  izchillik  bilan,  hilma-hil 
metodlar orqali o‘rgatish tamoili. 
Aqli  zaif  o‘quvchilar  murakkab  materialni  katta  qiyinchiliklar  bilan 
o‘zlashtiradilar.  Shuni  hisobga  olib  material  kichik  qismlarga  bo‘linib,  sodda 
shaklda,  izchillik  bilan  va  aniq  qilib  o‘rgatiladi.  O‘qituvchi  o‘rgatmoqchi  bo‘lgan 
tushunchalarning  elementlarini  bir-biriga  bog‘lab,  shular  asosida  sodda  mashqlar 
sistemasini  ishlab  chiqadi.  Masalan,  yangi  harf  bilan  tanishtirish  ishlari  tovush 
haqida  tushuncha  berishdan  boshlansa,  so‘ngra  shu  harf  bilan  tovush  o‘rtasidagi 
aloqa tushuntiriladi. So‘ngra harfni shakli, yozilishi va ishlatilishi ko‘rsatiladi, tanish 
harflar bilan taqqoslanadi. 
   
 3.O‘quv jarayonida turli hil usullarni qo‘llash tamoili asosiy tamoillaridan biri 
bo‘lib hisoblanadi. Aqli zaif bolalarda bir hildagi vazifalarni bajarishda mustahkam 
steriotip  hosil  bo‘ladi.  Bunda  bolalar  bir  sharoitda  olgan  bilimlarini  ikkinchi 
sharoitda  mustaqil  qo‘llay  olmaydilar.  Masalan,  darsda  o‘qituvchi  tomonidan 
tushuntirilgan,  mashqlar  orqali  mustahkamlangan,  mustaqil  ishlarda  bir  necha  bor 
takrorlangan  qoida  yangi  ish  turida,  hususan  diktant  yozishda  yoki  bo‘lmasam 
kartochka orqali berilgan vazifalarda qo‘llanilmaydi. Bundan ko‘rinadiki, yordamchi 
maktablarda  ona  tili  darslari  turli  hil  metodlar  orqali  olib  borilishi  kerak.  Biroq 

---

 
29 
metodlar turi dars maqsadi, vazifasi va mazmuniga qarab belgilanadi. Ularni haddan 
tashqari ko‘p bo‘lishi ham yaramaydi. 
      4.Ta’lim-tarbiya jarayonida o‘quvchilar o‘z faoliyatini to‘g‘ri yo‘lga solib turish 
va  ularning  yosh  hamda  individual,  tipologik  hususiyatlarini  hisobga  olgan  holda 
tushunarli  qilib  o‘qitish  tamoilidir.  Oligofren  o‘quvchilar  o‘z  faoliyatini  mustaqil 
ravishda  tashkil  eta  olmaydilar.  Shuning  uchun  bu  sohada  ham  o‘qituvchining 
mahsus  yordami  va  nazorati  bo‘lishi  kerak.  Bundan  tashqari  yordamchi  maktab 
o‘quvchilari bir-biridan nafaqat yosh va individual hususiyatlari bilan , balki kasallik 
oqibatida  sodir  bo‘lgan  o‘zgarishlari  bilan  ham  bir-biridan  ajralib  turadilar.  Shuni 
hisobga  olib,  o‘qituvchi  darsda  individual  va  differensial  munosabatlarni  to‘g‘ri 
amalga  oshira  bilishi  kerak.  Masalan,  bir  sinfda  shizofreniya,  epilepsiya, 
gidrotsefaliya,  diqqati  tarkoq,  astenik,  og‘ir  nutq  kamchiligiga  ega  bo‘lgan  bolalar 
bo‘lsa,  dars  o‘tish  paytida  ularning  har  birining  o‘ziga  hos  hususiyatlarini  hisobga 
olish  kerak.  Buning  uchun  ishni  rejalashtirishda  har  bir  bolaning  ish  qobiliyatini, 
imkoniyatini, diqqatini, eshitish, ko‘rish holatlarini, matorikasini va nutqning boshqa 
tomonlarini  yahshilab  o‘rganib,  hisobga  olib  borishi  kerak.  Shu  bilan  birga  dars 
o‘tish  metodikasidagi  umumiylik  albatta  saqlanishi  lozim,  ya’ni  o‘qish  darsida 
hamma  o‘qiydi,  yozuv  darsida  hamma  yozadi.  Ammo  vazifalarning  mazmuni  va 
ularni bajarish yo‘llari o‘quvchiga qarab belgilanadi. Individual munosabatda bo‘lish 
tamoilini  to‘g‘ri  amalga  oshirish  uchun  berilgan  topshiriqlarning  differensiatsiyasi, 
ya’ni  ma’lum  o‘quvchilardan  vazifani  to‘liq  bajarish  talab  etilsa,  boshqa 
o‘quvchilardan  huddi  shu  vazifani  qisman  bajarish  talab  etiladi.  Ba’zi  o‘quvchilar 
ishni  boshidan  ohirigacha  mustaqil  ravishda  bajarsalar,  ba’zi  bir  o‘quvchilarga  shu 
vazifani bajarishda o‘qituvchi yakindan yordam beradi. 
        5.Ko‘rgazmalilik  tamoili  o‘quvchilarning  bilimini  puhta  va  mustahkam 
bo‘lishini ta’minlaydi, o‘quvchilarni aktivlashtiradi, faollashtiradi va o‘qituvchining 
mehnatini samarali qilish vositalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. 
  
Metodist-olimlar  ko‘rgazmalilikning  didaktik  ahamiyatini  ta’kidlab,  shunday 
qiyosiy  fakt  keltirgan  edilar:    “Siz  bolaga    qandaydir  beshta  no‘malum  so‘zni 
o‘rgating, u  bu  so‘zlarni  bilib olguncha  o‘zoq  vaqt  ketadi va  behuda bosh  qotiradi. 

---

 
30 
Lekin  suratlar  vositasida  o‘rgatiladigan  20  so‘zni  o‘quvchi  hash-pash  deguncha 
o‘rganib oladi».(K.D.Ushinskiy) Ayniqsa yordamchi maktablarda ona tili darslarida 
ko‘rgazmali qurollardan foydalanish -darsning samaradorligini yanada oshiradi. 
Yordamchi  maktab  o‘quvchilari  konkret  fikrlash  bilan  harakterlanadilar. 
Shuning uchun ham  dars  o‘tishda turli o‘qituv vositalaridan keng  foydalanish  talab 
etiladi.  Darsda  asl  predmet,  narsaning    o‘zini  ko‘rsatish  imkoni  bo‘lmasa 
illustratsiya,  s’hema,  jadval,  albomlar,  orfografik  va  izohli  lug‘atlar,  kartalar,  rasm, 
foto  materiallar,  mulyaj,gerbariy,maket  diafilmlar,  kinofilmlar  va  boshqalardan 
foydalanish mumkin.  
Didaktika  tarihida  ham  ko‘rgazmalilikning  o‘rni  va  mohiyati  alohida  e’tirof 
etilgan.  Buyuk  pedagag  K.D.Ushinskiy  ona  tili  o‘qitishning  bu  tamoilini  qattiq 
himoya  qilishdan  tashqari,  o‘qituvchilarga  ajoyib  meros  qoldirdi.  Uning  «Bolalar 
dunyosi»  kitobi        ona      tili  o‘qitishni  ko‘rgazmali  qurol  vositasida  uyushtirishning 
eng yahshi namunasidir.  
        Hozirgi  kunda  maktablarda  o‘qitishni  ko‘rgazmali  o‘tkazish  uchun  barcha  shart 
sharoitlar  mavjud:  grafik  ,simvolik  hamda  tasviriy  manbalar,  ayniqsa  tehnik  vositalar, 
yangi  pedagogik  tehnologiyalar  o‘qitishning  faol  bo‘lishi,  bilimlarni  puhta 
o‘zlashtirilishini  ta’minlaydi.  Ko‘rgazmalilik  tamoili,  inovatsion,  yangi  pedagogik 
tehnologiyalar,  turli  o‘qituv  vositalar  asosida      ta’lim-tarbiya  jarayonini  ilmiy  va 
g‘oyaviy tomondan yahshilanishida eng muhim omillardandir. 
       Ko‘rgazmalarni  qo‘llash,  yangi  pedagogik  tehnologiyalar  asosida  o‘qitish-
o‘quvchilarda  o‘qishga  qiziqishni  uyg‘otadi,  ularni  faol  bo‘lishini  ta’minlaydi, 
grammatikadan  ko‘pgina  mavhum  tushunchalar  mohiyati  aniqroq  ochiladi, 
o‘quvchilar  ularni  puhta o‘zlashtirib  oladilar.  Bundan  tashqari  ko‘rgazmali  qurollar 
yordamida  konkret  faktlardan  umumlashgan  hulosalar,  qoida  va  ta’riflar  yaratiladi. 
Shu  asosda  o‘quvchilar  ongida  grammatika,  orfografiya  va  punktuatsiya  bo‘yicha 
elementar tushuncha hosil qilinadi. 
Savol  va topshiriqlar 
1.Didaktik tamoil deganda nimani tushunasiz? 
2.Pedagogika adabiyotlarida qaysi didaktik tamoillar o‘rganiladi? 

---

 
31 
3.Oligofrenopedagogikada qaysi didaktik tamoillarni o‘rgangansiz? 
4.Tilni o‘rganish jarayonida qaysi didaktik tamoillarga asoslanamiz? 
5.Mehnat ta’limi maktabida didaktik tamoillar qanday amalga oshiriladi? 
 
Tavsiya qilinadigan adabiyotlar 
1. Aytmetova S.SH. Oligofrenopedagogika-T.,1984 
2.AksyonovaA.K.  Metodika  obucheniya  russkomu  yaziku  vo  vspomogatelnoy 
shkole.-M.,Prosvesheniye,2004 
3.Kosimova K. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi.-T.1985 
4..Voronkova  V.V  Obucheniye  gramote  i  pravopisaniyu  v  1-4  klassax 
vspomogatelnoy shkoli. Moskva, Prosvesheniye,1988 
5.Obucheniye uchashihsya 1-4 klassov vo vspomogatelnoy shkole / Pod redaksiyey 
Petrovoy V.G.- Moskva, Prosvesheniye, 1992. 
6.Pulatova F.M. Oligofrenopedagogika       T, 2006. 
7. Rahmanova V.S.Mahsus pedagogika T.2005 
8.Rahmanova V.S.Ona tili o‘qitish mahsus uslubiyati.(ma’ruza matni) T.,2003 
9.G‘ulomova  H.,  Yo‘ldosheva  SH.  Boshlang‘ich  sinflarda  ona  tili  o‘qitish 
metodikasi. (ma’ruza matni T.,2003 
10.Hasanbayeva O.  Pedagogika ., Toshkent, 2006