1.3. Yordamchi maktabda ona tili o‘qitish tamoillari.
Reja
1.Ta’lim qonuniyatlari va tamoillari.
2.Ona tili darslariga hos bo‘lgan tamoillar.
3.Yordamchi maktabda ona tili darslarida didaktik tamoillarga amal qilish
4.Didaktik tamoillarga asoslangan holda ona tili darslarini yangi inovatsion
pedagogik tehnologiyalar asosida o‘tkazish yo‘llari.
Yoshlarni vatanparvarlik, oqil insonlar bo‘lib yetishishini ta’minlash va
milliy g‘oya ruhida tarbiyalab, ta’lim berishni shakllantirish masalasiga
hukumatimiz mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq katta e’tibor berib kelmoqda.
Bu boradagi islohatlarni jadallashtirishning bir qator istiqbolli rejalari ishlab chiqildi.
«Ta’lim to‘g‘risida»gi qonun, «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» shular
jumlasidandir. O‘tgan davrda ana shu dastur va qonun bo‘yicha Respublikamizning
uzluksiz ta’limi tizimida bir qator ishlar amalga oshirildi. Ta’lim qonuniyatlari va
qoidalari zamon talablariga muvoqlashtirildi, takomillashtirildi.
Adabiyotlarda mashhur olimlarning ta’lim qonuniyatlari va qoidalari,
didaktik tamoillar haqidagi fikrlari keng yoritilgan.
Farobiy «Na’munali ta’lim» risolasida o‘quvchilar o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan
materialni eng yahshi yo‘sinda bayon qilish masalasiga to‘htalib, bu ishning ikkita
turini tavsiya etgan. Bularning biri bevosita sezishga yaqin narsalarni oldingi o‘ringa
qo‘yishdan va ikkinchisi aqlga yaqin narsalarni olg‘a surishdan iboratdir. U o‘zining
fikrini tushuntirib shunday yozgan: » Aql o‘z harakatini avval seziladigan
narsalarga, keyin esa aqlga muvofiq yo‘sinda, ya’ni hossalarni sintez qilishga
yo‘naltirishi ma’qul.»
26
Ibn Sinoning asarlarida ham didaktikaning tamoillariga, hususan ko‘rsatmali
o‘qitishga qiziqish bilan qaralgan. Ibg Sino inson dastlabki o‘quv mashg‘ulotlarida
buyumning tashqi hossasini o‘rgansa, o‘sha buyumni va uning tasvirini ko‘rib
chiqsa, o‘zi mustaqil holda bilimlarni o‘zlashtira oladi, deb hisoblagan. Olim inson
haqiqatan mavjud narsalarni yoki ularning tasvirini idrok etishi tufayli unda obyektiv
voqelikni to‘g‘ri aks ettiradigan tasavvur shakllanishini uqtirgan.
Sharqshunos olim Kindiyning fikricha ta’lim berishda asosiy diqqat bolaning
aql kuchini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lishi lozim. Buning uchun ilmiylilik va
onglilik tamoiliga amal qilish muhim ahamiyatga ega.
Pedagogik adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatdiki, o‘qitish tamoillari yosh avlodga
ta’lim va tarbiya berish maqsadlariga muvofiq o‘qitishning harakterini belgilaydigan
asosiy yetakchi qoidalardir.
Tamoillarni ifodalashga olib kelgan asosiy manba, o‘qitish amaliyoti,
o‘qituvchilarning keyinchalik anglangan, umumlashtirilgan va tarqalgan tajribasi
hamda topilmalaridir.
O‘qitishning tamoillaridan uning qoidalari kelib chiqadi va ular u yoki bu
tamoillarning hususiy qoidalarini aks ettiradi.
YA.A.Komenskiy o‘zining «Buyuk didaktika» asarida didaktikaning asosiy
tamoillarini yoritib berdi. K.M.Holikberdiyev «Pedagogika» darsligida yozganidek :
«Hozirgi kunda tadqiqotchi didaktlar uchun umumiy bo‘lgan kuyidagi tamoillar
mavjud:
-O‘qitishning tarbiyalovchi va kamol toptiruvchi tamoili;
-Ilmiylilik tamoili;
-Tizimlilik va izchillik tamoili;
-Ko‘rsatmalilik tamoili;
-Tushunarlilik tamoili;
-Puhtalik tamoili.»
Barcha predmet o‘qituvchilari hamma sinflarda ana shu tamoillarga rioya
qilishlari kerak. Ammo predmetlarning mazmuniga, o‘quvchilarning yosh,
individual va kasallikdan kelib chiqqan hususiyatlariga, o‘qituv vositalarining
27
mavjudligiga bog‘liq holda tamoillarning nisbati, mazmuni hamda unga amal qilish
yo‘llari o‘zgaradi. Masalan ko‘rsatmalilik tamoili tabiatshunoslikni o‘qitish
jarayonida tajribalarni namoish etish bo‘lsa, tilni o‘qitishda grammatika jadvallarini
ko‘rsatish, doskaga yozish, s’hemalarni chizish, shartli belgilardan foydalanish,
tarqatma materiallarni ishlatish va hokazolardan iborat bo‘ladi.
Didaktikada ilmiylilik, onglilik, faollik, ko‘rgazmalilik, o‘quvchilarga
individual va differensial yondoshish tamoillari, izchillik, nazariyaning amaliyot
bilan bog‘liqligi tamoili, propedevtiklik tamoili va boshqalarga amal qilish talab
etiladi.
Yordamchi maktabda ona tili o‘qitishda umumdidaktik tamoillardan tashqari,
shu predmetni o‘ziga hosligidan kelib chiqqan holda yana quyidagi tamoillarga amal
qilish talab etiladi:
-tilga o‘rgatishda nutqning funksional sistemasidagi barcha komponentlarga
baravariga ta’sir ko‘rsatish yo‘li bilan ishni amalga oshirish;
-nutq va tafakkurning bog‘liqligini inobatga olib, nutq o‘stirish borasida bolaning
fikrlash qobiliyati, tafakkurini o‘stirib borish;
- og‘zaki nutq asosida yozma nutqni shakllanshtirish va yozma nutqni o‘stirish
asosida bog‘langan og‘zaki hamda yozma nutqni o‘stirish.
-yordamchi maktabda ona tili darslarida sistemali yondoshish, rivojlantiruvchi
ta’lim, nutq va tafakkurning o‘zaro bog‘liqligi tamoillaridan iborat taHlil etish usuli
asosida ishni tashkil etish maqsadga muvofiqdir;
Aqli zaif bolalar bilan ishlash jarayonida tayyorgarlik ko‘rish tamoili,
ko‘rgazmalilik, izchillik, individual yondoshish, differensial yondoshish va boshqa
tamoillarga shu bolalarning jismoniy va ruHiy rivojlanishidagi o‘ziga hos
hususiyatlarini Hisobga olgan Holda amal qilish tavsiya etiladi.
Yordamchi maktabdning maqsad va vazifalari, korreksion yo‘nalishi va bunday
maktabda o‘qiydigan o‘quvchilarning o‘ziga hos hususiyatlari ona tilini o‘qitishda
ma’lum tamoillarga o‘zgacha tayanib ish olib borishni talab etadi.
Yuqorida ko‘rsatilgan tamoillardan tashqari yordamchi maktabda ona tili
darslarida metodist Gnezdilov M.F. quyidagi tamoillarga amal qilishni tavsiya etadi:
28
1. Har qanday ishni boshlashdan avval, unga tayyorgarlik ko‘rish tamoili.
Asosiy mashqlarga o‘tishdan avval, o‘quvchilarni shunga tayyorlash kerak. Chunki
mana shu tayyorgarlik natijasida mashqlarni bajarish uchun qulay sharoit yaratiladi.
Masalan, yordamchi maktabda alifbeni o‘qishdan avval alifbegacha bo‘lgan davr
o‘tkaziladi. Ommaviy maktablarda tayyorlov ishlari asosan nulevoy sinflarda yoki
maktabgacha tarbiya muassasalarining tayyorlov guruhlarida olib boriladi. Birinchi
sinfda bir ikki hafta tayyorgarlikka ajratiladi, yordamchi maktablarda esa bu ishlar
bir ikki oy mobaynida o‘tkaziladi. Birinchi chorakda o‘quvchilar ta’lim-tarbiya
jarayoniga, maktab hayotiga kiritiladilar, ya’ni qirq minut bir joyda o‘tirish,
o‘qituvchi va o‘quvchilar nutqini diqqat bilan tinglay olish, savollarga to‘g‘ri javob
bera olish, qalam, ruchka va boshqa o‘quv qurollaridan to‘g‘ri foydalana olish kabi
va boshqa malakalari tarbiyalanadi.
2.Materialni ma’lum qismlarga bo‘lgan Holda izchillik bilan, hilma-hil
metodlar orqali o‘rgatish tamoili.
Aqli zaif o‘quvchilar murakkab materialni katta qiyinchiliklar bilan
o‘zlashtiradilar. Shuni hisobga olib material kichik qismlarga bo‘linib, sodda
shaklda, izchillik bilan va aniq qilib o‘rgatiladi. O‘qituvchi o‘rgatmoqchi bo‘lgan
tushunchalarning elementlarini bir-biriga bog‘lab, shular asosida sodda mashqlar
sistemasini ishlab chiqadi. Masalan, yangi harf bilan tanishtirish ishlari tovush
haqida tushuncha berishdan boshlansa, so‘ngra shu harf bilan tovush o‘rtasidagi
aloqa tushuntiriladi. So‘ngra harfni shakli, yozilishi va ishlatilishi ko‘rsatiladi, tanish
harflar bilan taqqoslanadi.
3.O‘quv jarayonida turli hil usullarni qo‘llash tamoili asosiy tamoillaridan biri
bo‘lib hisoblanadi. Aqli zaif bolalarda bir hildagi vazifalarni bajarishda mustahkam
steriotip hosil bo‘ladi. Bunda bolalar bir sharoitda olgan bilimlarini ikkinchi
sharoitda mustaqil qo‘llay olmaydilar. Masalan, darsda o‘qituvchi tomonidan
tushuntirilgan, mashqlar orqali mustahkamlangan, mustaqil ishlarda bir necha bor
takrorlangan qoida yangi ish turida, hususan diktant yozishda yoki bo‘lmasam
kartochka orqali berilgan vazifalarda qo‘llanilmaydi. Bundan ko‘rinadiki, yordamchi
maktablarda ona tili darslari turli hil metodlar orqali olib borilishi kerak. Biroq
29
metodlar turi dars maqsadi, vazifasi va mazmuniga qarab belgilanadi. Ularni haddan
tashqari ko‘p bo‘lishi ham yaramaydi.
4.Ta’lim-tarbiya jarayonida o‘quvchilar o‘z faoliyatini to‘g‘ri yo‘lga solib turish
va ularning yosh hamda individual, tipologik hususiyatlarini hisobga olgan holda
tushunarli qilib o‘qitish tamoilidir. Oligofren o‘quvchilar o‘z faoliyatini mustaqil
ravishda tashkil eta olmaydilar. Shuning uchun bu sohada ham o‘qituvchining
mahsus yordami va nazorati bo‘lishi kerak. Bundan tashqari yordamchi maktab
o‘quvchilari bir-biridan nafaqat yosh va individual hususiyatlari bilan , balki kasallik
oqibatida sodir bo‘lgan o‘zgarishlari bilan ham bir-biridan ajralib turadilar. Shuni
hisobga olib, o‘qituvchi darsda individual va differensial munosabatlarni to‘g‘ri
amalga oshira bilishi kerak. Masalan, bir sinfda shizofreniya, epilepsiya,
gidrotsefaliya, diqqati tarkoq, astenik, og‘ir nutq kamchiligiga ega bo‘lgan bolalar
bo‘lsa, dars o‘tish paytida ularning har birining o‘ziga hos hususiyatlarini hisobga
olish kerak. Buning uchun ishni rejalashtirishda har bir bolaning ish qobiliyatini,
imkoniyatini, diqqatini, eshitish, ko‘rish holatlarini, matorikasini va nutqning boshqa
tomonlarini yahshilab o‘rganib, hisobga olib borishi kerak. Shu bilan birga dars
o‘tish metodikasidagi umumiylik albatta saqlanishi lozim, ya’ni o‘qish darsida
hamma o‘qiydi, yozuv darsida hamma yozadi. Ammo vazifalarning mazmuni va
ularni bajarish yo‘llari o‘quvchiga qarab belgilanadi. Individual munosabatda bo‘lish
tamoilini to‘g‘ri amalga oshirish uchun berilgan topshiriqlarning differensiatsiyasi,
ya’ni ma’lum o‘quvchilardan vazifani to‘liq bajarish talab etilsa, boshqa
o‘quvchilardan huddi shu vazifani qisman bajarish talab etiladi. Ba’zi o‘quvchilar
ishni boshidan ohirigacha mustaqil ravishda bajarsalar, ba’zi bir o‘quvchilarga shu
vazifani bajarishda o‘qituvchi yakindan yordam beradi.
5.Ko‘rgazmalilik tamoili o‘quvchilarning bilimini puhta va mustahkam
bo‘lishini ta’minlaydi, o‘quvchilarni aktivlashtiradi, faollashtiradi va o‘qituvchining
mehnatini samarali qilish vositalaridan biri bo‘lib hisoblanadi.
Metodist-olimlar ko‘rgazmalilikning didaktik ahamiyatini ta’kidlab, shunday
qiyosiy fakt keltirgan edilar: “Siz bolaga qandaydir beshta no‘malum so‘zni
o‘rgating, u bu so‘zlarni bilib olguncha o‘zoq vaqt ketadi va behuda bosh qotiradi.
30
Lekin suratlar vositasida o‘rgatiladigan 20 so‘zni o‘quvchi hash-pash deguncha
o‘rganib oladi».(K.D.Ushinskiy) Ayniqsa yordamchi maktablarda ona tili darslarida
ko‘rgazmali qurollardan foydalanish -darsning samaradorligini yanada oshiradi.
Yordamchi maktab o‘quvchilari konkret fikrlash bilan harakterlanadilar.
Shuning uchun ham dars o‘tishda turli o‘qituv vositalaridan keng foydalanish talab
etiladi. Darsda asl predmet, narsaning o‘zini ko‘rsatish imkoni bo‘lmasa
illustratsiya, s’hema, jadval, albomlar, orfografik va izohli lug‘atlar, kartalar, rasm,
foto materiallar, mulyaj,gerbariy,maket diafilmlar, kinofilmlar va boshqalardan
foydalanish mumkin.
Didaktika tarihida ham ko‘rgazmalilikning o‘rni va mohiyati alohida e’tirof
etilgan. Buyuk pedagag K.D.Ushinskiy ona tili o‘qitishning bu tamoilini qattiq
himoya qilishdan tashqari, o‘qituvchilarga ajoyib meros qoldirdi. Uning «Bolalar
dunyosi» kitobi ona tili o‘qitishni ko‘rgazmali qurol vositasida uyushtirishning
eng yahshi namunasidir.
Hozirgi kunda maktablarda o‘qitishni ko‘rgazmali o‘tkazish uchun barcha shart
sharoitlar mavjud: grafik ,simvolik hamda tasviriy manbalar, ayniqsa tehnik vositalar,
yangi pedagogik tehnologiyalar o‘qitishning faol bo‘lishi, bilimlarni puhta
o‘zlashtirilishini ta’minlaydi. Ko‘rgazmalilik tamoili, inovatsion, yangi pedagogik
tehnologiyalar, turli o‘qituv vositalar asosida ta’lim-tarbiya jarayonini ilmiy va
g‘oyaviy tomondan yahshilanishida eng muhim omillardandir.
Ko‘rgazmalarni qo‘llash, yangi pedagogik tehnologiyalar asosida o‘qitish-
o‘quvchilarda o‘qishga qiziqishni uyg‘otadi, ularni faol bo‘lishini ta’minlaydi,
grammatikadan ko‘pgina mavhum tushunchalar mohiyati aniqroq ochiladi,
o‘quvchilar ularni puhta o‘zlashtirib oladilar. Bundan tashqari ko‘rgazmali qurollar
yordamida konkret faktlardan umumlashgan hulosalar, qoida va ta’riflar yaratiladi.
Shu asosda o‘quvchilar ongida grammatika, orfografiya va punktuatsiya bo‘yicha
elementar tushuncha hosil qilinadi.
Savol va topshiriqlar
1.Didaktik tamoil deganda nimani tushunasiz?
2.Pedagogika adabiyotlarida qaysi didaktik tamoillar o‘rganiladi?
31
3.Oligofrenopedagogikada qaysi didaktik tamoillarni o‘rgangansiz?
4.Tilni o‘rganish jarayonida qaysi didaktik tamoillarga asoslanamiz?
5.Mehnat ta’limi maktabida didaktik tamoillar qanday amalga oshiriladi?
Tavsiya qilinadigan adabiyotlar
1. Aytmetova S.SH. Oligofrenopedagogika-T.,1984
2.AksyonovaA.K. Metodika obucheniya russkomu yaziku vo vspomogatelnoy
shkole.-M.,Prosvesheniye,2004
3.Kosimova K. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi .-T.1985
4..Voronkova V.V Obucheniye gramote i pravopisaniyu v 1-4 klassax
vspomogatelnoy shkoli. Moskva, Prosvesheniye,1988
5.Obucheniye uchashihsya 1-4 klassov vo vspomogatelnoy shkole / Pod redaksiyey
Petrovoy V.G.- Moskva, Prosvesheniye, 1992.
6.Pulatova F.M. Oligofrenopedagogika T, 2006.
7. Rahmanova V.S.Mahsus pedagogika T.2005
8.Rahmanova V.S.Ona tili o‘qitish mahsus uslubiyati.(ma’ruza matni) T.,2003
9.G‘ulomova H., Yo‘ldosheva SH. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish
metodikasi. (ma’ruza matni T.,2003
10.Hasanbayeva O. Pedagogika ., Toshkent, 2006
Do'stlaringiz bilan baham: |