|
2.3. Yordamchi mehnat ta’limi maktabida savod o‘rgatishning alifbe
davri
Reja
1.Tahlil-tarkib tovush usuli - savod o‘rgatishning asosiy usuli sifatida.
2.Yordamchi mehnat ta’limi maktabida Alifbeni o‘qitish bosqichlari
3. Barcha bosqichlarda tovush-harf ustida ishlash tartibi.
4.Alifbe davrida ishlatiladigan o‘qituv vositalari.
42
Birinchi sinf dasturining ikkinchi bo‘limini alifbe davri tashkil etadi. Bu
davrda o‘quvchilar tovush-harflarni tahlil-tarkib asosidagi usul bilan o‘zlashtiradilar.
Yordamchi maktabda tovush -harflarni, bo‘g‘in hamda so‘zlarni o‘rgatish tartibi
o‘zbek tilidagi tovushlarning fonetik hususiyatlari, ya’ni hosil bo‘lish o‘rni, usuli,
talaffuzi, bo‘g‘inga birikishi va boshqalar hamda oligofren bolalarning
rivojlanishidagi o‘ziga hos hususiyatlarini hisobga olgan holda belgilanadi.
Yordamchi maktab 1 sinf o‘quvchilari tovushlarni eshitish yo‘li bilan nutqdan
ajrata oladigan, ularni aniq va to‘g‘ri talaffuz etadigan, boshqa tovushlardan farqlay
oladigan bo‘lishi kerak.
Har bir harf yordamchi maktabda quyidagi tartibda o‘rgatilishi maqsadga
muvofiqdir:
1.Gap tuzib, uning ichidan o‘rganiladigan harf ishtirokidagi so‘zni ajratib
olish;
2. so‘z ichidan tovushni ajratib olish va uning o‘rnini aniqlash;
3. tovushning artikulatsiyasi, ya’ni qanday talaffuz etilishi (havo oqimi
qanday chiqadi, lablar qay holatda, til uchi qayerda turibdi, un paychalari tebranishi
yoki tebranmasligi) aniqlanadi;
4.bir necha so‘z, bo‘g‘in ichidan tovushni ajratib olish, o‘rnini aniqlash;
5.tovushning yozuvdagi belgisi -harf shakli bilan tanishtirish;
6.tovush va harfni solishtirish;
7.harfni avval yopiq, so‘ngra ochiq bo‘g‘inlarda qo‘shib, bir nafas chiqarishda
o‘qish.
Ongli bo‘g‘inlab o‘qishga o‘rgatish maqsadida rasmlar ustida ishlash, alifbe
darsligidagi har bir betni to‘g‘ri o‘qish ishlari olib boriladi. Savod o‘rgatish
qiyinligini inobatga olib, ishni soddadan murakkabga qarab tashkil etish muhimdir.
Yozuv darslarida dastlab to‘g‘ri tayoqchalar, ilmoq, oval va shular
ishtirokidagi hoshiyalarni yozishga odat qilib, so‘ngra harf elementlari, bosh va
kichik harflar bilan tanishtiriladi.
43
Yordamchi mehnat ta’limi maktabida savod o‘rgatish darslarida kesma
harflar, bo‘g‘inlar, harflar terish tahtasi, bo‘g‘in, so‘z jadvallari, shartli belgilar
doimiy ravishda ishlatilishi shart.
Nutq o‘stirish jarayonida ertak, she’r, topishmoq, tez aytishlar ustida ishlab,
o‘quvchilarning hotirasini o‘stirish, yod oldirish, kichik hajmdagi asarlarni
sahnalashtirish mashg‘ulotlari uyushtiriladi.
Yordamchi maktabda savod o‘rgatish darslarida tilga oid materiallarni tahlil
qilishga o‘rgatish orqali o‘quvchilarning aqliy va nutqiy qobiliyati o‘stiriladi.
O‘quvchilar so‘zning fonetik tuzilishi, so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lish, ma’noli
qismlarga ajratish, ayrim so‘z turkumlari va ularning muhim belgilari bilan
tanishadilar, gap va gap bo‘lakliri haqida ma’lumot oladilar, mahsus mavzularga
aloqador imlo va tinish belgilari qoidalarini o‘rganadilar. Dasturda o‘quvchilarni
so‘zning leksik ma’nosi, ko‘p ma’noli, ma’no jihatidan bir-biriga yaqin ma’nodosh
so‘zlar bilan tanishtirishga alohida e’tibor beriladi. Shu bilan birga o‘quvchilarda
nutqni tinglash iqtidori o‘stiriladi, adabiy tilda muloqatda bo‘lish ko‘nikmalari
hosil qilinadi, tilning asosiy belgilariga –tovush, so‘z, gapga ongli munosabatda
bo‘lishga o‘rgatiladi. Aqli zaiif o‘quvchilarda kuzatiladigan fonetiko-fonematik
harakterdagi nuqsonlar, nutqning umumiy rivojlanishi va grammatik komponentdagi
nuqsonlar savodni o‘zlashtirilishini ancha qiyinlashtiradi. Shuni hisobga olib,
“Yordamchi maktablar uchun ona tili, o‘qish va nutq o‘stirish” dasturida barcha
sinflarda tovush-harflarni tahlil qilish , lug‘at ustida olib boriladigan ishlarga juda
katta e’tibor berilgan. O‘quvchilar tovushlarni idrok etish va talaffuz qilishga, bir
biridan ajratish, analiz va sintez qilishga, ovozning kuchayishi va pasayishini
nazorat qilishga, pauza qilishga urganadilar, unli va undosh, jarangli va jarangsiz
tovushlarni farqlashga o‘rganadilar. Dasturning savod o‘rgatish bo‘limida
o‘quvchilar nutq tovushlarini eshitib va talaffuz qilib, ularni bir biridan farq
qiladigan holatlarni, adabiy til talaffuzi qoidalarini o‘rganadilar. So‘zni fonetik va
morfologik tahlil qilishga asoslanuvchi imlo qoidalarini o‘zlashtirgan holda hatosiz
yozish ko‘nikma va malakalarini hosil qilish ishlariga ham dasturda alohida o‘rin
ajratilgan. Amaliy mashqlar asosida o‘quvchilar buyum va narsalarning nomi,
44
harakati, sifatini bildiradigan so‘zlarni o‘zlashtirib oladilar. So‘z voqelikdagi buyum
yoki hodisani ifodalab, ma’no bildirishini, gap tarkibida, ayniqsa, bog‘lanishli
matnlarda yangi-yangi ma’no kasb etilishi mumkinligini, shakl jihatdan turlicha
bo‘lgan so‘zlar bir hil yoki yaqin ma’no bildirishini, shuningdek, ba’zi so‘zlarning
ma’no jihatidan bir-biriga qarama-qarshi bo‘lishini o‘rganadilar, fikrni anniq
ifodalash uchun ma’no jihatidan mos so‘zni tanlash zarurligini anglab oladilar.
Leksik mashqlar birinchi sinfdanoq boshlanib, muntazam ravishda izchillik bilan
mantiqiy mashqlar bilan qo‘shib olib boriladi. Yordamchi maktab o‘quvchilarining
bog‘lanishli og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish ishlari debil bolaning o‘ziga hos
hususiyatlarini hisobga olgan holda belgilangan. Tovush va so‘zlarni aniq, to‘g‘ri
talaffuz etishga va yozishga, lug‘atni boyitish, nutqni grammatik tomondan to‘g‘ri
ifodalash, o‘z fikrlarini og‘zaki va yozma shaklda bayon etishga o‘rgatishga alohida
e’tibor berilgan. Buning uchun savolga javob qaytarish, rasmlar tagiga yozish,
berilgan so‘zlardan gap tuzish kabi va boshqa turdagi ishlar uyushtirilishi tavsiya
etilgan.
Yordamchi maktabda alifbe davrida tovush va harflar soddadan murakkabga qarab
to‘rt bosqich bo‘yicha o‘rgatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
