3. 7. Yordamchi mehnat ta’limi maktabida o‘qish darslarida matn ustida
ishlash metodikasi.
Reja
1. Matnni to‘g‘ri o‘qishga o‘rgatish
2. Ifodali o‘qish bilan qayta ijodiy xikoyalash
3. Matn tuzilishi
4. Matn ustida olib boriladigan ish turlari
Yordamchi mehnat ta’limi maktabida o‘qish darslarida matn ustida ishlash
masalalari oligofrenopedagogika, oligofrenopsixologiya, logopediya, yordamchi
mehnat ta’limi maktabida ona tili o‘qitish metodikasiga oid adabiyotlarda keng
yoritilgan.
Matn
ustida
ishlash
masalalarining
psixologik
asoslari
oligofrenopsixologiya, aqli zaif bolalar psixologiyasi darsliklarida ma’lum darajada
o‘z aksini topgan. Olimlardan Petrova V. G. , Belyakova I. V. , Pinskiy B. I. , Shif
J. I. , Aytmetova S. SH. , Shoumarov G. B. , Mamedov K. K. va boshqalar o‘z
adabiyotlarida debil bolalar nutqining psixologik xususiyatlarini yoritib, ularda
74
yozma nutqning, ya’ani o‘qish va yozuvning o‘ziga xos shakllanib borishini, unda
disgrafiya va disleksiyalar kuzatilishi mumkinligini ta’kidlab o‘tganlar.
Matnni o‘rganish avvalambor uni to‘g‘ri o‘qish bilan boshlanadi.
O‘quvchilar badiiy asarlarni yoki ulardan olingan parchalarni to‘g‘ri, ifodali
o‘qisalar, ularning ko‘z oldilarida alohida yangi manzaralar, hodisa va voqealar
namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham o‘qituvchidan adabiy asarning badiiy
xususiyatini aks ettirib emotsional zavq beradigan qilib o‘qish talab qilinadi. Agarda
o‘qituvchi matnni yuqorida qo‘yilgan talab asosida o‘qiy olsa, unda asarning badiiy
ta’sir kuchini, yozuvchining maqsad va ruxiy xolatini, tasvirlanayotgan hayot
manzarasini tinglovchining ko‘z o‘ngida to‘g‘ri gavdalashtira oladi.
Shunga ko‘ra o‘quvchi ham xuddi o‘z o‘qituvchisi singari o‘qishga harakat
qiladi, unga taqlid qiladi, uning yo‘lidan borgisi keladi.
Matnni to‘g‘ri o‘qishning asosiy yo‘llaridan biri, avval matn bilan tanishib
chiqish zaruriyatini tug‘diradi. O‘quvchi matnni bir marta ichda o‘qib, notanish
so‘zlarni aniqlab olgach, so‘ngra matnni ovoz chiqarib ifodali o‘qishga kirishsa
qo‘yilgan maqsadga tezroq erishishi mumkin.
Ifodali o‘qish bilan qayta ijodiy xikoyalash bir-biriga juda yaqin turadi. Biror
badiiy asarni yoki undan olingan parchani ifodali o‘qigan vaqtda o‘quvchi iloji
boricha muallifning fikriga yaqinlashtirib so‘zlab berishga, yozuvchining uslubini,
matnning sujet chizig‘ini va kompozitsiyasini saqlashga harakat qiladi. U
tinglovchilarning asar mazmunini yaxshiroq tushunishlariga, undan ta’sirlanishlariga
erishish uchun ifodali o‘qish vositalaridan biri bo‘lgan intonatsiya, mimika va imo-
ishoralardan foydalansa maqsadga muvofiq bo‘ladi.
O‘quvchi badiiy asar matnini so‘zma-so‘z xikoya qilib bersa, qayta ijodiy
xikoyalashda esa, u bilim qobiliyatini ishga solib, xikoya qilinadigan asarga nisbatan
erkinroq munosabatda bo‘ladi. Asosiy e’tiborni asardagi biror voqeaga qaratmay,
muayan g‘oyani birinchi o‘ringa qo‘yadi. Xikoya qilish jarayonida o‘quvchi matnni
qisqartirishi, undagi tushunilishi qiyin bo‘lgan so‘zlarni o‘z so‘zlariga almashtirib
gapirishi mumkin.
75
Matn nutqiy hodisa bo‘lib, u ikki yoki undan ortiq gaplarning mazmunan
birikuvidan iborat bo‘ladi. Xar bir matn ma’lum bir narsa, voqea-hodisani
tasvirlaydi, u xaqda xabar beradi, so‘zlovchi munosabatini ifodalaydi.
Matn tuzilishiga ko‘ra gap, murakkab sintaktik butunlik, xat boshi, paragraf,
bo‘lim, qism, bobdan tashkil topishi mumkin. O‘quvchilar tomonidan yaratilgan
matnlar asosan gap, xat boshi va qismdan iborat bo‘ladi. Bu birikmalar matn xosil
qilishda ishtirok etadi va uni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.
Yordamchi mehnat ta’limi maktabida matnning tasvir, rivoyat va muxokama
kabi turlaridan ko‘proq foydalaniladi. Metodist I. Saburov fikricha maktabda matn
ustida ishlashning o‘ziga xos kuyidagi turlari bor:
- matndan zarur joylarni topib o‘qish,
- badiiy asar qahramonlari nutqidan zarur o‘rinlarni topib o‘qish,
- matn mazmunini saqlagan xolda uning shaklini o‘zgartirish,
-she’riy asarlar mazmunini nasriy xikoyaga aylantirib bayon etish,
-matn mazmuni asosida reja tuzish,
-savol va topshiriqlarga javob berish,
-matn mazmunini qisqartirib bayon etish,
-matn mazmunini kengaytirib bayon etish,
-ilmiy uslubda berilgan matnlarni badiiy uslubga aylantirib bayon etish va boshqalar.
O‘zbek metodistlaridan Abdullayeva G‘, Kosimova K. ,G‘ulomova X. ,
Mirzayev M. , Ashrapova T. , Odilova M. , Pirnazarov M. , G‘ulomov M. va
boshqalar o‘z ilmiy asarlarida mashg‘ulotlarda matn ustida ishlash yo‘llari, usullarini
keng yoritganlar. Ularning fikricha o‘qish darslarida matn ustida ishlash jarayoni
ancha murakkab. Ushbu jarayonni samarali bo‘lishi juda ko‘p turli xil omillarga
bog‘liq. Jumladan saylanma bayon usuli nutqiy tafakkur taraqqiyotida muhim o‘rin
tutadi.
Yordamchi maktabda ham ona tili darslarida yuqorida qayd etilgan usullar
qo‘llanilishi mumkiin. Ko‘chirib yozish davomida aqli zaif o‘quvchilarning yozma
nutqi takomillashibgina qolmasdan, balki ularda badiiy asarni sinchkovlik bilan
o‘qish malakasi ham rivojlanib boradi. Ko‘chirib yozish ayni vaqtda nutq
76
vositalarini mukammal egallashga yordam beradi. Ona tili mashg‘ulotlarida
o‘quvchilar badiiy asardan tabiat manzarasi va portret tasvirini, asar qahramonlari
nutqidan zarur bo‘lgan xalq maqollari va xikmatli so‘zlarni yodlash uchun zarur
bo‘lgan o‘rinlarni ko‘chirib yozishlari mumkin.
O‘quvchilar o‘qituvchi ko‘rsatmasi asosida badiiy asar mutolaasi jarayonida
tabiat manzarasi, portret tasviriga oid o‘rinlarni daftarlariga ko‘chirib olishga
odatlanishlari maqsadga muvofiq.
Matn ustidagi ishlar o‘quvchilar yozma va og‘zaki nutqini o‘stirish,
o‘rganilayotgan til hodisasi moxiyatini chuqur anglashga xizmat qiladi. Gap
bo‘laklari o‘rganilayotgan mavzu o‘tilganidan so‘ng o‘quvchilarda zarur bilim,
ko‘nikma va malakalar xosil qilish uchun asardan biror parcha ko‘chirib yozishga
berilishi mumkin.
O‘quvchilar berilgan parchadan gap bo‘laklari takror qo‘llanilgan o‘rinlarni
ko‘chrib oladilar va ularning ma’no va vazifalarini sharxlaydilar.
O‘qish darslarida nutqni takomillashtirishning matn mazmunini saqlagan
xolda uning shaklini o‘zgartirish usulidan foydalanish mukin. Bu usul o‘quvchilarni
ijodiy fikrlashga, savodli, ixcham jumla tuzishga o‘rgatadi. Matndan qo‘shma
gaplarni sodda gaplarga, sodda gaplarni qo‘shma gaplarga, gap bo‘laklarini
kengaytirilgan birikmalarga aylantirish ishlari ham bir mazmunni turli shakllarda
ifodalash orqali nutq o‘stirishga yordam beradi.
O‘qish darslarida matn ustida ishlash usullaridan yana biri-she’riy asarlar
mazmunini xikoyaga aylantirib bayon etish. Ijodiy ishning bu turi o‘quvchidan
ma’lum darajada izlanishni talab etadi. O‘quvchi she’riy mazmunli nasrga aylantirib
yozar ekan, matn mazmunini saqlagan xolda uning shaklini o‘zgartiradi. Bu bilan
nazm tiliga xos sintaktik qurilmalarni (gap bo‘laklarini o‘zgargan tartibini) nasriy
nutqga xos ko‘rinishlari (gap bo‘laklarining oddiy tartibi) bilan almashtirishga
o‘rganadilar.
Mazmun asosida reja tuzish ham nutqni takomillashtirish usullaridan biridir.
Reja tuzish uchun o‘quvchi matn mazmunini to‘la o‘zlashtirishi, asosiy fikrni ajrata
77
bilishi, uni mantiqiy izchillikda joylashtirish malakasini egallashi lozim. Yordamchi
mehnat ta’limi maktabida sodda reja tuzdirilishi mumkin.
O‘qish darslarida matn ustida ishlash jarayonida savol va topshiriqlarga javob
berish usulidan foydalanish tavsiya etiladi. Bunda o‘quvchilardan tavsiya etilgan
badiiy asar yoki berilgan matnni diqqat bilan o‘qib, qo‘yilgan savol va topshiriqlarga
qisqa, ixcham va puxta javoblar qaytarish talab etiladi. Buning uchun savol va
topshiriqlar puxta o‘ylangan, mantiqiy tugal bo‘lishi, matn mazmunini to‘la qamrab
olishi, o‘quvchini o‘ylashga, fikrlashga va izlanishga undashi lozim.
Matn mazmunini qisqartirib yozish usulini qo‘llash uchun berilgan keng
xajmdagi matnni qisqartirib yozish maqsadida matnni diqqat bilan o‘qib chiqishi
yoki tinglashi, muhim o‘rinlarini belgilab olishi, uning rejasini tuzib, reja asosida
fikrlarni izchillik bilan bayon etish talab etiladi.
Qisqartirib yozishda matn mazmunining asosiy o‘rinlarini qamrab olinadi.
Asosiy o‘rin va fikrlar matn mazmuni to‘la o‘zlashtirilgandan keyingina ma’lum
bo‘ladi.
Matn mazmunini kengaytirish usulida boshlanish qismi berilgan xikoyalar, sodda
yig‘iq gaplardan iborat matnlar, xalq maqollari, xikmatli so‘zlardan foydalanish
o‘rinli. Boshlanish qismi berilgan matnni davom ettirish uni kengaytirish demakdir.
Matnning davom ettirilgan qismi o‘quvchining ijodiy ishi sanaladi, chunki bu usul
o‘quvchini izlanishga majbur qiladi.
Ilmiy uslubda berilgan matnlarni badiiy uslubga aylantirib yozish usuli
nutqiy savodxonlikni takomillashtirishga qaratilgan ijodiy yozma ishlarining eng
murakkab va zarur turlaridan biri. O‘quvchi ilmiy tasvirni badiiy tasvirga
aylantirishi uchun ilmiy nutqga xos bo‘lgan ifodalarni badiiy ifodalar bilan
almashtiradi. Bu esa undan azaliy nutq me’yorlaridan unumli foydalanishni talab
qiladi.
Metodik adabiyotlarda yoritilgan matn ustida ishlashning turli xil usullari o‘zaro
chambarchas bog‘liqdir.
Savol va topshiriqlar
1. Matnni to‘g‘ri o‘qishga o‘rgatish yo‘llari
78
2. Ifodali o‘qish bilan qayta ijodiy xikoyalash
3. Matn qanday tuzilgan bo‘lishi mumkin?
4. Matn ustida olib boriladigan ish turlari
Tavsiya etiladigan adabiyotlar
1. Aksyonova A. K. Metodika obucheniya russkomu yazыku vo vspomogatelnoy
shkole. Moskva. , 2004
2. Abdullayeva H. Birinchi sinfda o‘qish darslari. T. O‘qituvchi 1973
3. Oripov H. , Obidova M. Ifodali o‘qish. T. ,O‘qituvchi, 1994
4. Petrova V. G. Razvitiye rechi uchaщixsya vspomogatelnoy shkolы. M. ,2004 5.
Ikkinchi sinfda o‘qitish (Mavlyanova R. A. taxriri ostida T. ,1977
6. Uchinchi sinfda o‘qitish (Mavlyanova R. A. taxriri ostida T. , O‘qituvchi,1979
7. Ibroximova Z. Kichkintoylar adabiyotining xususiyatlari. T. ,O‘qituvchi 1994
8. Gordiyenko YE. A. Nauchno-pedagogichnskiye osnovы obucheniya umstvenno
otstalыx shkolnikov svyaznoy rechi. T. , Izdatelstvo «Fan» 1985
Do'stlaringiz bilan baham: |